Kierunki działalności edukacyjnej organizacji polskich w Prusach Zachodnich na przełomie XIX i XX wieku
DOI:
https://doi.org/10.12775/SPI.2016.2.008Słowa kluczowe
Pomorze Nadwiślańskie, Prusy Zachodnie, zabór pruski, organizacje polskie, edukacjaAbstrakt
Od okresu Wiosny Ludów w Prusach Zachodnich nastąpił rozwój polskiego ruchu narodowego. W obliczu germanizacyjnej polityki władz pruskich Polacy zaczęli tworzyć własne organizacje, służące podtrzymaniu i rozbudzaniu polskiej tożsamości narodowej oraz realizacji celów ekonomicznych i społecznych. Przy zakładaniu nowych towarzystw ludność polska Prus Zachodnich czerpała z rozwiązań niemieckich i kierowała się wzorami wypracowanymi w innych regionach oraz tworzyła własne, dostosowując je do warunków panujących w państwie pruskim. Na przełomie XIX i XX wieku na tym terenie działały różne polskie organizacje, m.in.: towarzystwa ludowe, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Wiecowe, Towarzystwo „Straż”, Towarzystwo Pomocy Naukowej, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Towarzystwo „Wyzwolenie”, Towarzystwo gimnastyczne „Sokół”, banki ludowe, spółki handlowe, spółdzielnie itd. W tym czasie funkcjonujące w Prusach Zachodnich organizacje polskie wykazywały się różnym profilem działalności edukacyjnej. Wiele z nich urzeczywistniało idee wychowania patriotycznego i religijnego. Wielotorowa działalność organizacji polskich w Prusach Zachodnich w sytuacji, w której we wspomnianym regionie Polacy stanowili mniejszość, a realizacja podejmowanych przez nich inicjatyw była utrudniana i ograniczana przez zaborcę, wydaje się być swoistym fenomenem. W niniejszym artykule podjąłem próbę przedstawienia głównych kierunków działalności edukacyjnej organizacji polskich w Prusach Zachodnich na przełomie XIX i XX wieku, m.in. dzięki aktywności których nastąpiła modernizacja polskiego społeczeństwa. Do najważniejszych kierunków tej działalności, poza wychowaniem patriotycznym i religijnym, należały edukacja: podstawowa, obywatelska, ekonomiczna, kulturalna, sportowa, prozdrowotna i moralna.
Bibliografia
„Gazeta Grudziądzka” nr 85, 18.07.1899; nr 87, 22.07.1899; nr 111, 16.09.1899; nr 145, 5.12.1899; nr 75, 22.06.1901; nr 54, 5.05.1910.
Archiwum Państwowe w Gdańsku: 9/2694, Polnische Abstinenzvereine 1911–1914; 10/10202, Verzeichnis der polnischen Vereine im Regierungsbezirk Marienwerder, Kreis Konitz; 10/10209, Verzeichnis der polnischen Vereine im Regierungsbezirk Marienwerder, Kreis Tuchel.
Banach J., Niemiecka polityka narodowościowa w Prusach Zachodnich w latach 1900–1914 w świetle polskiej prasy pomorskiej, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń – Gdańsk 1993.
Borzyszkowski J., Inteligencja polska w Prusach Zachodnich 1848–1920, Wydawnictwo Morskie, Gdańsk 1986.
Borzyszkowski J., Rodowód społeczny duchowieństwa diecezji chełmińskiej drugiej połowy XIX w., w: Inteligencja polska XIX i XX wieku, red. R. Czepulis-Rastenis, PWN, Warszawa 1981.
Borzyszkowski J., Z dziejów pracy organicznej na Pomorzu. Działalność gospodarcza Stanisława Sikorskiego w okresie zaboru pruskiego, Gdańskie Towarzystwo Naukowe – Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Gdańsk 1979.
Bukowski A., Ideały pozytywistyczne w piśmiennictwie pomorskim lat 1850–1870, w: Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, seria 2, red.
E. Jankowski, J. Kulczycka-Saloni, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
Bukowski A., Juliusz Kraziewicz – twórca pierwowzoru polskich kółek rolniczych, w: Kociewie, red. W. Malczewska, Gdańskie Towarzystwo Naukowe, Gdańsk 1969.
Bukowski A., Regionalizm kaszubski. Ruch naukowy, literacki i kulturalny. Zarys monografii historycznej, Instytut Zachodni, Poznań 1950.
Burzyńska L., Polskie duchowieństwo diecezji chełmińskiej wobec strajków szkolnych w latach 1906–1907 w Prusach Zachodnich, „Rocznik Gdański” 1997, t. 57, z. 2.
Chruściński K., Przełom pozytywistyczny w Wielkopolsce i na Pomorzu Gdańskim, w: Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, seria 2, red. E. Jankowski, J. Kulczycka-Saloni, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1983.
Chruściński K., Z dziejów teatru polskiego na Pomorzu Gdańskim 1864–1920, w: Dzieje teatru polskiego, t. 3: Teatr polski od 1863 roku do schyłku XIX wieku, red. T. Sivert, PWN, Warszawa 1982.
Czerniakowska E., Ze studiów nad dziejami „Gazety Gdańskiej” pod redakcją Bernarda Zygmunta Milskiego (1891–1901), Wydawnictwo Jasne, Pruszcz Gdański – Gdańsk 2014.
Dąbrowski K., Rola duchowieństwa polskiego diecezji chełmińskiej w walce z zaborcą o niezależność gospodarczą ludu polskiego w drugiej połowie XIX wieku, „Studia Pelplińskie” 1969, t. 1.
Frąckowiak W., Dzieje Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” na Pomorzu Nadwiślańskim w latach 1886–1919, „Okrętownictwo i Żegluga”, Gdańsk 1998.
Frąckowiak W., Krzewienie oświaty elementarnej przez towarzystwa polskie w regionie kaszubsko-pomorskim na początku XX wieku, „Pomerania. Biuletyn Zarządu Głównego Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w Gdańsku” 1972, nr 3.
Głodowski B., Ruch trzeźwościowy na Pomorzu przed 1920 rokiem i jego oddziaływanie społeczne. Źródła i stan badań, w: Z dziejów kultury Pomorza XVIII–XX wieku, t. 2, red. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Wydawnictwo UG, Gdańsk 2004.
Grzybowski R., Udział prasy w nauczaniu domowym dzieci polskich na Pomorzu Nadwiślańskim w drugiej połowie XIX wieku i w pierwszych latach XX wieku, w: Nauczanie domowe dzieci polskich od XVIII do XX wieku, red. K. Jakubiak, A. Winiarz, Wydawnictwo Akademii Bydgoskiej im. Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2004.
Grzybowski R., Zadania wychowawcze rodziny polskiej na Pomorzu Nadwiślańskim w ujęciu „Gazety Grudziądzkiej” z lat 1894–1914, w: Wychowanie w rodzinie od starożytności po wiek XX, red. J. Jundziłł, Wydawnictwo Uczelniane WSP, Bydgoszcz 1994.
Hinz E., Rola ruchu cecyliańskiego w odrodzeniu muzyki kościelnej w diecezji chełmińskiej 1869–1918, „Studia Pelplińskie” 1983, t. 14.
Jakubiak K., Ideał wychowania narodowego w myśli filozoficzno-pedagogicznej polskiego romantyzmu, w: Pamięć wieków kształtuje potomność. Księga jubileuszowa dedykowana księdzu profesorowi Ludwikowi Grzebieniowi SJ z okazji 70. urodzin, red. A.P. Bieś, B. Topij-Stempińska, Wydawnictwo WAM, Kraków 2010.
Jasiński J., Polityka germanizacyjna i obrona przed nią w Prusach Wschodnich i Zachodnich, w: Historia Pomorza, t. 3: 1815-1850, cz. 2: Zagadnienia polityczne, narodowościowe i wyznaniowe, red. G. Labuda, Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Poznań 1996.
Kabziński K., Funkcja społeczno-wychowawcza i oświatowa Towarzystwa Czytelni Ludowych (1880–1939), Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1985.
Korda K., Praca organiczna polskich towarzystw ludowych na Pomorzu w latach 1891–1920. Źródła i stan badań, w: Z dziejów kultury Pomorza XVIII–XX wieku, t. 3, red. J. Borzyszkowski, C. Obracht-Prondzyński, Instytut Kaszubski, Gdańsk 2006.
Krzemiński T., Polityk dwóch epok. Wiktor Kulerski (1865–1935), „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 2008, z. 3.
Michalski R., Polskie duchowieństwo katolickie pod panowaniem pruskim wobec sprawy narodowej w latach 1870–1920, Wydawnictwo UMK, Toruń 1998.
Nadolny A., Granice diecezji chełmińskiej, „Studia Pelplińskie” 1985, t. 16.
Nowacki J., Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 2: Archidiecezja poznańska w granicach historycznych i jej ustrój, Księgarnia św. Wojciecha, Poznań 1964.
Nykiel J., Społeczne uwarunkowania powołań kapłańskich i zakonnych w diecezji chełmińskiej w latach 1900–1960, „Studia Peplińskie” 1974, t. 5.
Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, Warszawa 2007.
Pepliński W., Brejski Jan, w: Słownik biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 1: A–F, red. S. Gierszewski, Wydawnictwo Gdańskie, Gdańsk 1992.
Romanow A., Gdańska prasa polska 1891–1920, Instytut Historii PAN, Warszawa 1994.
Romanow A., „Pielgrzym” pelpliński w latach 1869–1920, Instytut Kaszubski, Gdańsk – Pelplin 2007.
Salmonowicz S., Administracja i prawo w prowincjach pomorskich, w: Historia Pomorza, t. 4: 1850–1918, cz. 1: Ustrój, gospodarka, społeczeństwo, red. S. Salomonowicz, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 2000.
Serczyk J., Towarzystwo Naukowe w Toruniu. Krótki zarys dziejów, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Toruń 1999.
Sikora J., Edukacja ekonomiczna jako niezbędny składnik wykształcenia ogólnego, Wydawnictwo WSP TWP w Warszawie, Warszawa 2011.
Szeliski J., Studenci wyższych uczelni – stypendyści Pomorskiego Towarzystwa Pomocy Naukowej w latach 1848–1918, „Zapiski Historyczne” 1975, z. 3–4.
Szews J., Filomaci pomorscy. Tajne związki młodzieży polskiej na Pomorzu Gdańskim w latach 1830–1920, Wydawnictwo PAN, Warszawa 1992.
Szews J., Język polski w szkolnictwie średnim Pomorza Gdańskiego w latach 1815–1920, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Gdańsk 1975.
Śpica P., „Lutrzy” i „dajczkatolicy”. Kreacja wizerunku Niemców na łamach polskiej prasy Prus Zachodnich na przełomie XIX i XX w. – w obliczu łączenia przynależności narodowej z wyznaniową, „Prace Naukowe Akademii im. Jana Długosza. Pedagogika” 2015, t. 24.
Trzebiatowski K., Prasa i organizacje polskie w regencji gdańskiej na przełomie XIX i XX wieku w świetle pruskich materiałów archiwalnych, „Rocznik Gdański” 1968, t. 27.
Trzeciakowski L., W kręgu polityki. Polacy – Niemcy w XIX wieku, Instytut Historii UAM, Poznań 2002.
Wierzchosławski S., Elity polskiego ruchu narodowego w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich w latach 1850–1914, „Roczniki Towarzystwa Naukowego w Toruniu” 1992, z. 3.
Wierzchosławski S., Polski ruch narodowy w Prusach Zachodnich w latach 1860–1914, Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN, Wrocław 1980.
Wojciechowski M., Stosunki narodowościowe w Prusach Zachodnich w początkach XX wieku (1900–1920), w: Regiony pograniczne Europy Środkowo-Wschodniej w XVI–XX wieku. Społeczeństwo – gospodarka – polityka, red. M. Wojciechowski, R. Schattkowsky, Wydawnictwo UMK, Toruń 1996.
Wróblewska T., Polskie organizacje na Pomorzu Gdańskim w latach 1871–1914. Działalność w służbie oświaty, wychowania i kultury, PWN, Warszawa – Poznań 1989.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Autor zgłaszając swój artykuł oświadcza, że:
jest Autorem artykułu (zwanego dalej Utworem) i:
- przysługują mu wyłączne i nieograniczone prawa autorskie do Utworu,
- jest uprawniony/a do rozporządzania prawami autorskimi do Utworu.
Udziela Akademii Ignatianum w Krakowie nieodpłatnej, niewyłącznej, nieograniczonej terytorialnie licencji do korzystania z Utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym;
- w zakresie praw zależnych do Utworu, obejmujących w szczególności prawo do dokonania koniecznych zmian w Utworze, wynikających z opracowania redakcyjnego i metodycznego, a także do dokonania tłumaczenia Utworu na języki obce.
Udzielenie licencji następuje z chwilą przekazania Utworu na rzecz Akademii Ignatianum w Krakowie. Akademia Ignatianum w Krakowie jest uprawniona do udzielania dalszych sublicencji do Utworu, w zakresie udzielonego prawa. Licencja jest ograniczona czasowo i zostaje udzielona na okres 15 lat, licząc od daty jej udzielenia.
Polityka prywatności
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 296
Liczba cytowań: 0