Reprezentacje męskości i kobiecości w podręcznikach do zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie”
-
DOI:
https://doi.org/10.12775/SPI.2025.4.013Słowa kluczowe
podręczniki, reprezentacje, męskość, kobiecość, krytyczna analiza dyskursuAbstrakt
Podręczniki szkolne są elementami procesu edukacyjnego, które promują dominujące ideologie oraz normalizują określone praktyki, również te związane z płcią. Na potrzeby tego artykułu celem analiz stało się wyłonienie reprezentacji męskości oraz (pozostających w interakcjach z nimi) reprezentacji kobiecości pojawiających się w podręcznikach do zajęć „Wychowanie do życia w rodzinie” dopuszczonych do realizacji praktyk edukacyjnych od 2017 roku. Metodą analizy tekstów stała się Krytyczna Analiza Dyskursu wraz z propozycją badawczą Theo Van Leeuwena (Sieć Systemu Aktorów Społecznych), która pozwala na określenie, który aktorzy społeczni praktykują relacje władzy i dominacji nad innymi grupami i jakie są konsekwencje takich praktyk. Wyniki badań wskazują na częste sięganie przez autorki podręczników po rodzaj męski w znaczeniu ogólnym, konwencjonalnym, reprezentatywnym dla obu płci, na niespójne identyfikacje kobiet i mężczyzn oraz na niekonsekwencję w przypisywaniu im ról aktywnych i pasywnych. Należy jednak mieć na uwadze, że refleksyjne ukazywanie skontekstualizowanych wzorców zachowań obu płci może się stać częścią zajęć szkolnych dzięki zastosowaniu treści jako narzędzia do generowania alternatywnego myślenia.
Bibliografia
Al-Qatawneh S., Al Rawashdeh A. (2019). Gender Representation in the Arabic Language Textbook for the Ninth Grade Approved by the Ministry of Education for Use in Schools in the United Arab Emirates (UAE), „Studies in Educational Evaluation”, t. 60, s. 90–98.
Apple M.W., Christian-Smith L.K. (1991). The Politics of the Textbooks, New York–London: Routledge.
Bem S.L. (1981). Gender Schema Theory: A Cognitive Account of Sex Typing, „Psychological Review”, t. 88, nr 4, s. 354–364.
Bourdieu P. (2004). Męska dominacja, przeł. L. Kopciewicz, Warszawa: Oficyna Naukowa.
Butler J. (1990). Gender Trouble: Feminism and the Subversion of Identity, New York–London: Routledge
Chmura-Rutkowska I. (2012). Przemoc rówieśnicza w gimnazjum a płeć. Kontekst społeczno-kulturowy, „Forum Oświatowe”, nr 1(46), s. 41–73.
Chmura-Rutkowska I., Głowacka-Sobiech E., Skórzyńska I. (2015). „Niegodne historii”. O nieobecności i stereotypowych wizerunkach kobiet w świetle podręcznikowej narracji historycznej w gimnazjum, Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Chomczyńska-Rubacha M. (2005). Płeć i rodzaj w edukacji, Łódź: Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna.
Chomczyńska-Rubacha M., Pankowska D. (2011). Władza, ideologia, socjalizacja. Polityczność podręczników szkolnych, [w:] M. Chomczyńska-Rubacha (red.), Podręczniki i poradniki. Konteksty. Dyskursy. Perspektywy, Kraków: Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s. 17–30.
Connell R.W. (2005). Masculinities, Cambridge: Polity Press.
Connell R.W., Messerschmidt J. (2005). Hegemonic Masculinity: Rethinking the Concept, „Gender and Society”, t. 19, nr 6, s. 829–859.
Czerepaniak-Walczak M. (2006). Pedagogika emancypacyjna. Rozwój świadomości krytycznej człowieka, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Dec-Piotrowska J., Walendzik-Ostrowska A. (2015). Męskość jako przedmiot narracji w wybranych podręcznikach do przedmiotu wychowanie do życia w rodzinie, „Dyskursy Młodych Andragogów”, nr 16, s. 369–382.
Fairclough N. (2003). Analysing Discourse: Textual Analysis for Social Research, London: Routledge.
Flood M. (2021). Sexual Violence Prevention with Men and Boys as a Social Justice Issue, [w:] L.M. Orchowski, A. Berkowitz (red.), Engaging Boys and Men in Sexual Assault Prevention: Theory, Research and Practice, London: Academic Press/Elsevier, s. 49–70.
Foroutan Y. (2012). Gender Representation in School Textbooks in Iran: The Place of Languages, „Current Sociology”, t. 60, nr 6, s. 771–787.
Gajewska A. (2014). Poststrukturalizm, [w:] M. Rudaś-Grodzka, K. Nadana-Sokołowska, A. Mrozik, K. Szczuka, K. Czeczot, B. Smoleń, A. Nasiłowska, E. Serafin, A. Wróbel (red.), Encyklopedia gender. Płeć w kulturze, Warszawa: Czarna Owca, s. 414–417.
Guichot-Reina V., De la Torre-Sierra A.M. (2023). The Representation of Gender Stereotypes in Spanish Mathematics Textbooks for Elementary Education, „Sexuality & Culture”, t. 27, nr 4, s. 1481–1503.
Gupta F., Yin A. (1990). Gender Representation in English Language Textbooks Used in the Singapore Primary Schools, „Language and Education”, t. 4, nr 1, s. 29–50.
Hanlon N. (2012). Masculinities, Care and Equality: Identity and Nurture in Men’s Lives, London: Palgrave Macmillan/Springer Nature, https://doi.org/10.1057/9781137264879
Harrington C. (2020). What is “Toxic Masculinity” and Why Does it Matter?, „Men and Masculinities”, t. 24, nr 2, s. 345–352, doi: 10.1177/1097184X20943254
Heilman B., Barker G., Harrison A. (2017). The Man Box: A Study on Being a Young Man in the US, UK, and Mexico, Washington–London: Promundo-US; Axe.
Hirose A., Pih K.K.-H. (2010). Men Who Strike and Men who Submit: Hegemonic and Marginalized Masculinities in Mixed Martial Arts, „Men and Masculinities”, t. 13, nr 2, s. 190–209.
Howson R. (2006). Challenging Hegemonic Masculinity, London–New York: Routledge.
https://podreczniki.men.gov.pl/ [dostęp 21.10.20225].
Jagiełło K., Sałacińska A., Kamasa V. (2014) Rodzina w podręcznikach do nauki języka fińskiego oraz polskiego dla obcokrajowców. Krytyczna Analiza Dyskursu, „Tekst i Dyskurs”, nr 7, s. 155–174.
Jamrozowicz B. (2018a). Różnice międzypłciowe w podręcznikach do wychowania do życia w rodzinie, „Edukacja”, nr 1(144), s. 19–34, doi: 10.24131/3724.180102
Jamrozowicz B. (2018b). Wychowanie do życia w rodzinie. Konstruowanie znaczeń, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Jarnicki P. (2014) Metaforyczne konceptualizacje pojęcia „tekstu” a przemiany stylów myślowych w literaturoznawstwie, Wrocław: „Projekt Nauka”.
Kalinowska E. (1997). Wizerunek dziewczynek i chłopców, kobiet i mężczyzn w podręcznikach szkolnych, [w:] R. Siemieńska (red.), Portrety kobiet i mężczyzn, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe „Scholar”.
Katz J. (2012). Paradoks macho. Dlaczego niektórzy mężczyźni nienawidzą kobiet i co wszyscy mężczyźni mogą z tym zrobić, przeł. M. Danicka i in., Warszawa: Wydawnictwo Czarna Owca, Fundacja Feminoteka.
Koniewski M., Mazelanik R. (2018). Teoretyczne uzasadnienia edukacji zróżnicowanej ze względu na płeć, „Edukacja”, nr 1(144), s. 5–18, doi: 10.24131/3724.180101
Kopciewicz L. (2007). Rodzaj i edukacja. Studium fenomenograficzne z zastosowaniem teorii społecznej Pierre’a Bourdieu, Wrocław: Wydawnictwo Naukowe Dolnośląskiej Szkoły Wyższej Edukacji TWP we Wrocławiu.
Leone R.M., Haikalis M., Parrot D.J., DiLillo D. (2018). Bystander Intervention to Prevent Sexual Violence: The Overlooked Role of Bystander Alcohol Intoxication, „Psychology of Violence”, t. 8, nr 5, s. 639–647, https://doi.org/10.1037/vio0000155
Lesko N. (2000). Masculinities at School, New York–London: Sage Publications.
Mahalik J.R., Burns S.M., Syzdek M. (2007). Masculinity and Perceived Normative Health Behaviors as Predictors of Men’s Health Behaviors, „Social Science & Medicine, t. 64, nr 11, s. 2201–2209, doi: 10.1016/j.socscimed.2007.02.035
Mahboob A. (2017). The Power of Language in Textbooks: Shaping Futures, Shaping Identities, „Asian Englishes”, t. 19, nr 3, s. 259–272, https://doi.org/10.1080/13488678.2017.1341080
Pankowska D. (2005a). Obraz systemu ról płciowych w podręcznikach szkolnych – analiza porównawcza, „Przegląd Badań Edukacyjnych”, nr 1, s. 37–58.
Pankowska D. (2005b). Wychowanie a role płciowe, Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Pauluk D. (2005). Modele ról kobiety w podręcznikach do wychowania seksualnego, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Pauluk D. (2006). Kontrowersje wokół wzorców socjalizacji kobiet w podręcznikach do wychowania seksualnego, [w:] M. Chomczyńska-Rubacha (red.), Role płciowe. Kultura i edukacja, Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi, s. 151–163.
Ridgeway C.L. (2009). Framed Before Ee Know It: How Gender Shapes Social Relations, „Gender & Society”, t. 23, nr 2, s. 145–160, https://doi.org/10.1177/0891243208330313
Skowrońska A. (2004). Modele funkcjonowania kobiet i mężczyzn w podręcznikach wychowania do życia w rodzinie, [w:] M. Chomczyńska-Rubacha (red.), Płeć i rodzaj w edukacji, Łódź: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Humanistyczno-Ekonomicznej, s. 203–210.
Stromquist N., Lee M., Brock-Utne B. (1998). The Explicit and the Hidden School Curriculum, [w:] N.P. Stromquist (red.), Women in the Third World: An Encyclopedia of Contemporary Issues, New York–London: Routledge, s. 397–407.
Sunderland J. (2004). Gendered Discourses, New York: Palgrave Macmillan.
Szybalska-Taraszkiewicz M. (2012). Kulturowo-społeczny obraz rodziny w gimnazjalnych podręcznikach przedmiotu „Wychowanie do życia w rodzinie” oraz w wybranych polskich czasopismach młodzieżowych (1999–2007), Jelenia Góra: Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa.
Szybalska M. (2011). Obraz rodziny polskiej w gimnazjalnych podręcznikach wychowanie do życia w rodzinie w latach 1999–2007, [w:] S. Walasek, L. Albański (red.), Wychowanie w rodzinie, t. 2: Rodzina na przestrzeni wieków, Jelenia Góra: Karkonoska Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa w Jeleniej Górze, s. 181–213.
Śmieja W. (2024). Po męstwie, Wołowiec: Wydawnictwo Czarne.
Tajfel H., Turner J.C. (1979). An Integrative Theory of Inter-group Conflict, [w:] W.G. Austin, S. Worchel (red.), The Social Psychology of Inter-group Relations, Monterey, CA: Brooks/Cole, s. 33–47.
Van Dijk T.A. (1977). Text and Context: Explorations in the Semantics and Pragmatics of Discourse, London–New York: Longman
Van Dijk T.A. (2005). Ideology and Discourse Analysis, „Journal of Political Ideologies”, t. 11, nr 2, s. 115–140.
Van Dijk T.A. (2008). Discourse and Context: A Socio-cognitive Approach, Cambridge: Cambridge University Press
Van Leeuwen T. (1996). The Representation of Social Actors, [w:] C.R. Caldas-Coulthard, M. Coulthard (red.), Text and Practices: Readings in Critical Discourse Analysis, London: Routledge, s. 32–70.
Waling A. (2019a). Problematising “Toxic” and “Healthy” Masculinity for Addressing Gender Inequalities, „Australian Feminist Studies”, t. 34, nr 101, s. 362–375, https://doi.org/10.1080/08164649.2019.1679021
Waling A. (2019b). Rethinking Masculinity Studies: Feminism, Masculinity, and Poststructural Accounts of Agency and Emotional Reflexivity, „The Journal of Men’s Studies”, t. 27, nr 1, s. 89–107, https://doi.org/10.1177/1060826518782980
Wang Y., Tlili A., Metwally A.H.S., Zhao J., Li Z., Shehata B., Huang R. (2023). If Images Could Speak: A Social Semiotics Analysis of Gender Representation in Science Textbook Images, „Journal of Curriculum Studies”, t. 55, nr 4, s. 471–488, https://doi.org/10.1080/00220272.2023.2228376
West C., Zimmerman D. (1987). Doing Gender, „Gender and Society”, t. 1, nr 2, s. 125–151. doi: 10.1177/0891243287001002002
Wodak R. (2006). Critical Linguistics and Critical Discourse Analysis, [w:] J. Verschueren, J. Östman, J. Blommaert (red.), Handbook of Pragmatics: Manual, Amsterdam: John Benjamins Publishing Company, s. 204–210.
Wojnicka K. (2025). Mężczyznologia, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Barbara Jamrozowicz
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor zgłaszając swój artykuł oświadcza, że:
jest Autorem artykułu (zwanego dalej Utworem) i:
- przysługują mu wyłączne i nieograniczone prawa autorskie do Utworu,
- jest uprawniony/a do rozporządzania prawami autorskimi do Utworu.
Udziela Uniwersytetowi Ignatianum w Krakowie nieodpłatnej, niewyłącznej, nieograniczonej terytorialnie licencji do korzystania z Utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym;
- w zakresie praw zależnych do Utworu, obejmujących w szczególności prawo do dokonania koniecznych zmian w Utworze, wynikających z opracowania redakcyjnego i metodycznego, a także do dokonania tłumaczenia Utworu na języki obce.
Udzielenie licencji następuje z chwilą przekazania Utworu na rzecz Uniwersytetowi Ignatianum w Krakowie. Uniwersytet Ignatianum w Krakowie jest uprawniony do udzielania dalszych sublicencji do Utworu, w zakresie udzielonego prawa. Licencja jest ograniczona czasowo i zostaje udzielona na okres 15 lat, licząc od daty jej udzielenia.
Polityka prywatności
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 15
Liczba cytowań: 0
