Wpływ idei Komisji Edukacji Narodowej na organizację szkolnictwa w Rosji w pierwszej połowie XIX wieku
DOI:
https://doi.org/10.12775/SPI.2016.3.003Słowa kluczowe
Komisja Edukacji Narodowej, pierwsza połowa XIX w., szkolnictwo w Imperium Rosyjskim, Wileński Okręg Szkolny, Adam Jerzy CzartoryskiAbstrakt
Po likwidacji Komisji Edukacji Narodowej i utracie niepodległości, już na początku XIX wieku w warunkach niewoli rosyjskiej myśli i koncepcje KEN z powodzeniem wykorzystywali Adam Jerzy Czartoryski, Hieronim Stroynowski, Hugo Kołłątaj, Tadeusz Czacki i wielu innych. Z jednej strony brali oni udział w reformowaniu szkolnictwa rosyjskiego, w dużej mierze opierając się na założeniach i ideach KEN, z drugiej starali się w jego strukturze zachować, a nawet rozwinąć szkoły polskie. Dzięki temu idee KEN ukształtowane w obliczu upadku Państwa Polskiego mogły uświadomić Rosjanom, że podstawy nowoczesnego systemu oświaty dali im przedstawiciele narodu przez nich podbitego. Specyfiką tego systemu był podział kraju na okręgi szkolne, które zostały utworzone przy uniwersytetach. Jednym z owych okręgów był Wileński Okręg Szkolny (Naukowy), w którym obowiązywał polski język nauczania. Tym samym, najważniejszym ośrodkiem naukowym ziem litewsko-ruskich stał się Cesarski Uniwersytet Wileński, a pod zwierzchnictwo uczelni wileńskiej przeszły wszystkie placówki oświatowe w zaborze rosyjskim, w tym częściowo również te, które wcześniej podlegały Szkole Głównej Koronnej w Krakowie. Pod opieką odnowionego uniwersytetu znalazły się więc zarówno dawne szkoły KEN, które przetrwały zawieruchę rozbiorów, jak i nowe, powstałe w okresie funkcjonowania Wileńskiego Okręgu Naukowego. Taki stan rzeczy trwał niemal trzydzieści lat, praktycznie do wybuchu powstania listopadowego. Wówczas zamknięto większość szkół polskich, a Wileński Okręg Narodowy został zlikwidowany. Upadek powstania stanowił więc zarówno symboliczny, jak i faktyczny kres funkcjonowania idei KEN na terenie Imperium Rosyjskiego. Struktura szkolnictwa oparta na dawnej koncepcji KEN jednak pozostała.
Bibliografia
Biblioteka XX Czartoryskich w Krakowie, sygn. 819 i 1046.
Biblioteka Narodowa w Warszawie, rkps III 3296.
Biblioteka Uniwersytetu Wileńskiego, fond (zespół) 2, sygn. KC 57, 293, 306, 645.
Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy w Kijowie, fond 710, opis 1, dzieło 69, 98-99, 292, 294, 298, 310, 488, 612-615; fond 707, opis 1, dzieło 558-587a; opis 314(1818), dzieło 20; opis 316, dzieło 32.
Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie, fond 567, opis 2, dzieło 32, 1631, 1634, 2063, 2073, 2074, 2298, 2720, 6511; fond 721, opis 1, dzieło 9, 359, 525-528, 36598, 36632.
Rosyjska Biblioteka Narodowa w St. Petersburgu, fond 18, sygn. 510.
[Czartoryski A.J.], Pamiętniki ks. Adama Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I, słowo wstępne L. Gadon, przedmowa K. de Mazade, przeł. K. Scipio, T. 1, Spółka Wydawnicza Polska, Kraków 1904.
Gubrynowicz B., Z nieznanej korespondencji Jana Śniadeckiego do Tadeusza Czackiego (1806–1811), Uniwersytet Stefana Batorego, Wilno 1929.
[H. Kołłątaj], X. Hugona Kołłątaja korespondencja listowna z Tadeuszem Czackim wizytatorem nadzwyczajnym szkół, w guberniach wołyńskiej, podolskiej i kijowskiej; przedsięwzięta w celu urządzenia instytutów naukowych i pomnożenia oświecenia publicznego w trzech rzeczonych guberniach. Z rękopismu wydał F. Kojsiewicz, T. 1, [s.n.], Kraków 1844.
Korniłow I., Sbornik Materiałow dla istorii proswieszczenija w Rossiji, T. 2, [s.n.], St. Petersburg 1897.
Osiński A., O życiu i pismach Tadeusza Czackiego Taynego Radźcy Jego Imperatorskiey Mości..., [s.n.], Krzemieniec 1816.
Rożdiestwienskij S. W., Istoriczeskij obzor dejatelnosti Ministerstwa Narodnogo Proswieszczenija, [s.n.], St. Petersburg 1902.
Sbornik Rasporiażenij po Ministerstwu Narodnogo Proswieszczenija, T. 1, 1802–1834, [s.n.], St. Petersburg 1866.
Ukaz Aleksandra I, Imperatora do Rządzącego Senatu względem urządzenia nauk i szkół, w państwie rosyjskim, „Nowy Pamiętnik Warszawski”, R. 1803, T. 10, Warszawa 1803, s. 175–185.
Ustawodawstwo szkolne za czasów Komisji Edukacji Narodowej: rozporządzenia, ustawy pedagogiczne i organizacyjne (1773–1793). Zebrał i zaopatrzył
wstępem krytycznym oraz przypisami Józef Lewicki, Ministerstwo Wyznań i Oświecenia Publicznego. Komisja do badań dziejów wychowania i szkolnictwa w Polsce, M. Arct, Kraków 1925.
Ustawy czyli ogólne postanowienia Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego i Szkół jego wydziału [z 18 maja 1803 r.], „Nowy Pamiętnik Warszawski”, R. 1803, T. 11, Warszawa 1803, s. 336–363.
Ustawy dla Szkół Parafialnych w Guberniach Wołyńskiey, Kijowskiey i Podolskiey... z 31 sierpnia 1807 r., [s.n.], [b.m.r.w.].
Ustawy Komisji Edukacji Narodowej dla stanu akademickiego i na szkoły Rzeczypospolitej przepisane, wyd. J. Lubczyński, Księg. Naukowa, Lwów 1930.
Ustawy Kommissyi Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane. Wydane z oryginału ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Pierwsze pełne wydanie z tabelami i wzorami od 1783 roku. red. naukowa K. Bartnicka, Wyd. MEN, Warszawa 2015.
Ambros M., Zarys statystyczny szkół wydziału wileńskiego, [s.n.], Wilno 1939.
Baliński M., Dawna Akademia Wileńska, [s.n.], Petersburg 1862.
Bartnicka K., Ustawy dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane. Polski kodeks szkolny z XVIII wieku, opublikowany w 1783 r. przez Komisje Edukacji Narodowej. (Wprowadzenie do nowego wydania), w: Ustawy Kommissyi Edukacji Narodowej dla Stanu Akademickiego i na szkoły w krajach Rzeczypospolitej przepisane. Wydane z oryginału ze zbiorów Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie. Pierwsze pełne wydanie z tabelami i wzorami od 1783 roku. red. naukowa K. Bartnicka, Wyd. MEN, Warszawa 2015, s. 9–53.
Bartnicka K., Wychowanie patriotyczne w szkołach Komisji Edukacji Narodowej, PZWS, Warszawa 1973.
Bazylow L., Społeczeństwo rosyjskie w pierwszej połowie XIX w., Ossolineum, Wrocław 1973.
Beauvois D., Adam Jerzy Czartoryski jako kurator wileńskiego okręgu naukowego, „Przegląd Historyczny” 1974, T. 55, z. 1, s. 61–85.
Beauvois D., Wilno. Polska stolica kulturalna zaboru rosyjskiego 1803–1832, Wyd. UWr., Wrocław 2010.
Bieliński J., Uniwersytet Wileński (1579–1831), T. 1-3, Kraków 1899–1900.
Danowska E., Tadeusz Czacki 1765-1813. Na pograniczu epok i ziem, Wyd. PAU PAN, Kraków 2006.
Dunin-Karwicki J., Szkice obyczajowe i historyczne, Geberthner i Wolff, Warszawa 1882.
Dybiec J., Tradycje Komisji Edukacji Narodowej na ziemiach litewsko-ruskich w pocz. XIX wieku, w: Na przełomie wieków. Studia z dziejów KEN, „Studia Pedagogiczne”, R. 29, Wrocław 1973, s. 181–222.
Handelsman M., Adam Czartoryski, T. 1, TNW, Warszawa 1948.
Kallenbach J., Kuratorya Wileńska (1803–1823), „Biblioteka Warszawska” 1904, T. 3, s. 421–448.
Kamińska J., Universitas Vilnensis 1793–1803. Od Szkoły Głównej Wielkiego Księstwa Litewskiego do Imperatorskiego Uniwersytetu Wileńskiego, Wyd. UW, Warszawa 2012.
Mikulski A. J., Działalność oświatowa Tadeusza Czackiego, „Praca”, Poznań 1913.
Miterzanka M., Działalność pedagogiczna Adama ks. Czartoryskiego Generała Ziem Podolskich, NTP, Warszawa 1931.
Mizia T., O Komisji Edukacji Narodowej, PWN, Warszawa 1972.
Mrozowska K., Tradycje Komisji Edukacji Narodowej w szkolnictwie polskim w XIX wieku, „Przegląd Historyczno-Oświatowy” 1971, s. 404–422.
Skowronek J., Adam Jerzy Czartoryski 1770–1861, WP, Warszawa 1994.
Studnicki W., Polityka Rosyi względem szkolnictwa zaboru rosyjskiego, G. Gebethner, Kraków 1906.
Szmyt A., Gimnazjum i Liceum Wołyńskie w Krzemieńcu w systemie oświaty Wileńskiego Okręgu Naukowego 1805–1833, Wyd. UWM, Olsztyn 2009.
Truchim S., Współpraca polsko-rosyjska nad organizacją szkolnictwa rosyjskiego w początkach XIX w., Ossolineum, Łódź–Wrocław 1960.
Wołoszyński R. W., Polacy w Rosji, 1801–1830, KiW, Warszawa 1984.
Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej do roku 1795, PWN, Warszawa 1987.
Wroczyński R., Dzieje oświaty polskiej 1795–1945, PWN, Warszawa 1987.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Autor zgłaszając swój artykuł oświadcza, że:
jest Autorem artykułu (zwanego dalej Utworem) i:
- przysługują mu wyłączne i nieograniczone prawa autorskie do Utworu,
- jest uprawniony/a do rozporządzania prawami autorskimi do Utworu.
Udziela Akademii Ignatianum w Krakowie nieodpłatnej, niewyłącznej, nieograniczonej terytorialnie licencji do korzystania z Utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym;
- w zakresie praw zależnych do Utworu, obejmujących w szczególności prawo do dokonania koniecznych zmian w Utworze, wynikających z opracowania redakcyjnego i metodycznego, a także do dokonania tłumaczenia Utworu na języki obce.
Udzielenie licencji następuje z chwilą przekazania Utworu na rzecz Akademii Ignatianum w Krakowie. Akademia Ignatianum w Krakowie jest uprawniona do udzielania dalszych sublicencji do Utworu, w zakresie udzielonego prawa. Licencja jest ograniczona czasowo i zostaje udzielona na okres 15 lat, licząc od daty jej udzielenia.
Polityka prywatności
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 332
Liczba cytowań: 0
