Zmiana pedagogiczna z perspektywy Południa: Powstawanie alternatywnych i dekolonialnych modeli w Ameryce Łacińskiej
DOI:
https://doi.org/10.12775/SPI.2025.4.006Słowa kluczowe
modele pedagogiczne, zmiana edukacyjna, epistemologie Południa, pedagogiki dekolonialne, Ameryka ŁacińskaAbstrakt
W artykule poddano analizie powstawanie modeli pedagogicznych (MP) w Ameryce Łacińskiej, które podważają tradycyjne, eurocentryczne paradygmaty i formułują alternatywne podejścia dekolonialne w edukacji. Na podstawie krytycznej analizy 100 najczęściej cytowanych tekstów w języku hiszpańskim dostępnych w Google Scholar, zawierających termin „modelo pedagógico”, zidentyfikowano charakterystykę i zakres zmian oraz „pęknięcia” proponowane przez te modele. Badanie zostało oparte na jakościowej metodzie analizy treści, zainspirowanej zasadami hermeneutycznymi i dekonstrukcyjnymi, pozwalającymi sklasyfikować oraz sproblematyzować modele pedagogiczne jako konstrukty epistemiczne, społeczne i instytucjonalne. Wyniki badań wykazują, że nowe MP są uwarunkowane wiedzą kontekstualną, pozostającą pod wpływem epistemologii Południa, oraz zaangażowane w transformację społeczną i sprawiedliwość edukacyjną. Modele te proponują przejście od hierarchicznych i standaryzowanych logik do podejść horyzontalnych, uczestniczących i epistemicznie pluralistycznych. Niemniej jednak nadal utrzymują się napięcia między dyskursem a praktyką, zwłaszcza jeśli chodzi o wdrażanie tych modeli, ich klarowność koncepcyjną oraz oddziaływanie podejść eurocentrycznych. Artykuł kończy się zachętą do prowadzenia dalszych badań nad lokalnie ugruntowanymi modelami oraz metodologiami uczestniczącymi, które legitymizowałyby różnorodne formy wiedzy i praktyki pedagogiczne w Ameryce Łacińskiej.
Bibliografia
Argüello A. (2016). “Pedagogía mixe: contribuciones para una filosofía (decolonial) de la educación desde las Américas,” Estudios Pedagógicos (Valdivia), vol. 42, no. 3, pp. 429–447. https://doi.org/10.4067/s0718-07052016000400023
Barrantes-Montero L.G. (2017). „Phillipson’s Linguistic Imperialism Revisited at the Light of Latin American Decoloniality Approach,” Revista Electrónica Educare, vol. 22, no.1, https://doi.org/10.15359/ree.22-1.1
Behar P.A. (2022). “Constructing Pedagogical Models for E-learning,” International Journal of Advanced Corporate Learning (iJAC), vol. 4, no. 3, pp. 16–22, https://doi.org/10.3991/ijac.v4i3.1713
Becker F. (2008). “Modelos pedagógicos e modelos epistemológicos,” [in:] G. Karkotli (ed.), Metodologia Construção de uma Proposta Científica, Curitiba: Camões, pp. 45–56.
Bernal A.E. (2004). “Educación, pedagogía y modelos pedagógicos,” Revista Paideia Surcolombiana, vol. 11, pp. 42–94, https://doi.org/10.25054/01240307.1043
Bohórquez-Chacón L.F., Amaya-Torrado Y.K. (2005). “Diseño de un modelo pedagógico para la enseñanza de fundamentos de programación de computadores basado en el uso de la tecnología como mediación pedagógica,” Respuestas, vol. 10, no. 1, pp. 30–37, https://doi.org/10.22463/0122820X.676
Cardoso H. (2007). “El proyecto educativo al modelo pedagógico,” Odiseo Revista Electrónica de Pedagogía, vol. 4, no. 8.
Carvajal G. (2006). “La lógica del concepto de pedagogía,” Revista iberoamericana de Educación, vol. 39, no. 4.
Cartuche N., Tusa M., Agüinsaca J., Merino W., Tene W. (2015). “El modelo pedagógico en la práctica docente de las universidades públicas del país,” https://dspace.ups.edu.ec/handle/123456789/11035 [access: 10.09.2025].
Cathcart R., Roberts A. (2005). “Evaluating Google Scholar as a Tool for Information Literacy,” Internet Reference Services Quarterly, vol. 10, no. 3–4, pp. 167–176, https://doi.org/10.1300/j136v10n03_15
Castañeda L., Tur G. (2020). “Resources and Opportunities for Agency in PLE-related Pedagogical Designs: A Literature Exploration,” Interaction design and architectures(s) – IxD&A, vol. 45, pp. 55–68.
Castillo I., Flores L.E., Jiménez R.E., Perearnau M. (2008). “Una reflexión necesaria: posibilidad de la construcción de un modelo pedagógico en la educación superior,” Revista Electrónica Educare, vol. 12, no. 1, pp. 123–134.
Chambers P.A. (2020). “Epistemology and Domination: Problems with the Coloniality of Knowledge Thesis in Latin American Decolonial Theory,” DADOS, vol. 63, no. 4, article e20190147, pp. 1–36, https://doi.org/10.1590/dados.2020.63.4.221
Coll C. (1994). Psicología y currículo (1st edition), México–Barcelona–Buenos Aires: Editorial Paidós.
Correa D., Pérez F.A. (2022). “Los modelos pedagógicos: trayectoria histórica,” Debates de la historia, vol. 10, no. 2, pp. 125–154, https://doi.org/10.54167/debates-por-la-historia.v10i2.860
De Sousa Santos B. (2021). “Postcolonialism, Decoloniality, and Epistemologies of the South,” [in:] Oxford Research Encyclopedias. Literature, https://doi.org/10.1093/acrefore/9780190201098.013.1262
De Sousa Santos B. (2010). Descolonizar el saber, reinventar el poder (1st edition), Montevideo: Trilce.
De Zubiría J. (2007). Los modelos pedagógicos: Hacia una pedagogía dialogante (2nd edition), Bogotá: Cooperativa Editorial Magisterio.
De Zubirá J. (2010). Los modelos pedagógicos: Hacia una pedagogía dialogante (3rd edition), Bogotá: Cooperativa Magisterio Editorial.
Di Martino P., Gregorio F. Iannone P. (2023). “The Transition from School to University in Mathematics Education Research: New Trends and Ideas from a Systematic Literature Review,” Education Studies in Mathematics, vol. 113, pp. 7–34, https://doi.org/10.1007/s10649-022-10194-w
Díaz M. (1986). “Los modelos pedagógicos,” Revista Educación y Cultura, vol. 8, pp. 45–49.
Dussan M.A. (2004). “Modelo pedagógico de las experiencias de educación popular de la Universidad Surcolombiana,” Colombia. [Doctoral dissertation, Universitat Autònoma de Barcelona], https://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/5282/madc1de1.pdf
Falagas M.E., Pitsouni E.I., Malietzis G.A., Pappas G. (2008). “Comparison of Pub Med, Scopus, Web of Science, and Google Scholar: Strengths and Weaknesses,” The FASEB Journal, vol. 22, pp. 338–342, https://doi.org/10.1096/fj.07-9492LSF
Fernández-Río J., Hortigüela-Alcalá D., Pérez-Pueyo Á. (2021). “¿Qué es un modelo pedagógico? Aclaración conceptual,” [in:] Á. Pérez-Pueyo, D. Hortigüela-Alcalá, J. Fernández-Río, A. Calderón, L.M. García López, S. González-Víllora (eds.), Modelos pedagógicos en Educación Física: Qué, cómo, por qué y para qué, León: Universidad de León, pp. 11–25.
Flórez R. (1994). Hacia una pedagogía del conocimiento Santafé de Bogotá (1st edition), New York et al.: McGraw Hill.
Fornaca R. (1991). “Componentes epistemológicos en la reconstrucción histórica de los modelos educativos y pedagógicos,” Cero en Conducta, vol. 6, no. 26–27.
Foucault M. (1969). L’Archéologie du savoir (1stedition), Paris: Gallimard.
Gómez M. (2004). “El modelo como herramienta para el análisis de las escuelas y corrientes pedagógicas,” Revista Perspectivas, vol. 11, pp. 131–140.
Goodell E. (2024). “From Margins to Pluriversality: Refusal, Reconstruction, and Decolonial Futures,” Encounters in Theory and History of Education, vol. 25, no. 1, pp. 292–307, https://doi.org/10.24908/encounters.v25i0.17049
González-Víllora S., Evangelio C., Sierra-Díaz J., Fernández-Río J. (2018). “Hybridizing Pedagogical Models: A Systematic Review,” European Physical Education Review, vol. 25, no 4, pp. 1056–1074, https://doi.org/10.1177/1356336X18797363
Gutiérrez Rodas J.A. (2004). “Definición de un modelo pedagógico para la educación virtual en el CES” [Master dissertation, Universidad de los Andes], https://repositorio.uniandes.edu.co/server/api/core/bitstreams/8b50f158-aeca-4178-a198-042923a72c00/content
Haddaway N.R., Collins A.M., Coughlin D., Kirk S. (2015). “The Role of Google Scholar in Evidence Reviews and Its Applicability to Grey Literature Searching,” PLoS ONE, vol. 10, no. 9, article e0138237, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0138237
Hartman J. (2019). “Towards a Pedagogical Model of Teaching With ICT for Mathematics Attainment in Primary School: A Review of Studies 2008–2018,” Helyon, vol. 5, no. 5, article e01726, https://doi.org/10.1016/j.heliyon.2019.e01726
Inocencio A. (2016). “Modelo pedagógico para la orientación profesional de los estudiantes en los primeros años de formación pedagógica superior en Angola,” EduSol, vol. 16, no. 56, pp. 167–181.
Kato D.S., Galamba A., Monteiro B.A.P. (2023). “Decolonial Scientific Education to Combat science for domination,” Cultural Studies of Science Education, vol. 18, no. 1, pp. 217–235. https://doi.org/10.1007/s11422-023-10165-4
Klimenko O. (2010). “Reflexiones sobre el modelo pedagógico como un marco orientador para las prácticas de enseñanza,” Pensando Psicología, vol. 6, no. 11, pp. 103–120.
Labadi E., López I., Gainza M. (2016). “Modelo pedagógico para propiciar el protagonismo estudiantil en la Educación Técnica y Profesional,” EduSol, vol. 16, no. 56, pp. 118–127.
Labrador B., y Ponce de León F. (2008). “Hermenéutica del modelo prospectivo para la educación,” Telos, vol. 10, no. 2, pp. 262–276.
Lara P., Portilla J.V., Alfonso B., García S.E., Aguilera O. (2020). “Epistemología de los modelos pedagógicos tradicionales y emergentes (historia oral-neurolúdica),” Educare, vol. 24, no. 78, pp. 281–296.
Li Y., Wang K., Xiao Y., Wilson S.M. (2022). “Trends in Highly Cited Empirical Research in STEM Education: A Literature Review,” Journal for STEM Education Research, vol. 5, pp. 303–321, https://doi.org/10.1007/s41979-022-00081-7
Lozano N. (2015). “Modelo pedagógico para estimular el desarrollo del talento n los escolares de la educación primaria,” Dilemas contemporáneos: Educación, política y Valores, vol. 2, no. 3, pp. 1–39.
Maya S., Albarrán D., Cambpell A.D. (2024). “From the University to the Pluriversity? A Reflexive Critical Literature Review of Indigenous Artisan Community Engagement in Decolonial Education and Knowledge Co-production With Design Programs in Latin America,” Revista Diseña, vol. 25, article 1, https://doi.org/10.7764/disena.25.article.1
Medina E. del C., y Herrera Y.I. (2017). “Modelo pedagógico de formación del protagonismo del futuro profesional en la presentación de servicios profesionales, a través de proyectos extensionistas,” Revista de Medicina Isla de la Juventud, vol. 18, no. 2, pp. 1–32.
Merino J.V. (1993). “Principios para un modelo pedagógico-preventivo de la inadaptación y delincuencia juvenil,” Revista Complutense de Educación, vol. 4, no. 2, pp. 191–211.
Moreno-Doña A., Toro Arévalo S., Gómez-Gonzalvo F. (2020). “Formación inicial de maestros de educación física: conectando un quehacer pedagógico decolonial con la intervención social, política e insurgente del espacio público,” Retos, vol. 37, pp. 605–612, https://doi.org/10.47197/retos.v37i37.74183
Omodan B.I. (2024). “The Roles of Epistemology and Decoloniality in Addressing Power Dynamics in University Education,” Globalisation, Societies and Education, vol. 23, no. 5, pp. 1226–1240, https://doi.org/10.1080/14767724.2024.2335661
Ortiz A. (2013). Modelos pedagógicos y teorías del aprendizaje (1st edition), Bogotá: Ediciones de la U.
Radvanskei I.A., Silva M.D. (2020). “Ecologia de saberes e perspectivismo: epistemologias decoloniais,” Brazilian Journal of Development, vol. 6, no. 10, pp. 80801–80817, https://doi.org/10.34117/bjdv6n10-486
Regmi K.D. (2023). “Decolonising Meritocratic Higher Education: Key Challenges and Directions for Change,” Globalisation, Societies and Education, vol. 23, no. 3, pp. 766–783, https://doi.org/10.1080/14767724.2023.2210516
Rodríguez-Izquierdo R.M., González-Faraco J.C. (2021). “La educación culturalmente relevante: un modelo pedagógico para los estudiantes de origen cultural diverso. Concepto, posibilidades y limitaciones,” Teoría de la Educación. Revista Interuniversitaria, vol. 33, no. 1, pp. 153–172, https://doi.org/10.14201/teri.22990
Rodríguez A., Robaina M. (2017). “Fundamentos psicológicos para un modelo pedagógico universitario del siglo XXI,” Revista Cognosis, vol. 2, no. 4, pp. 67–86.
Selwyn N. (2019). Should Robots Replace Teachers? AI and the Future of Education (1st edition), Cambridge: Polity Press.
Shabbar F., Sorby J. (2025). “Decolonial Pathways in Social Work Education,” Australian Social Work, pp. 1–13, https://doi.org/10.1080/0312407x.2025.2468251
Sobrino Á. (2014). “Aportaciones del conectivismo como modelo pedagógico post-constructivista,” Propuesta educativa, vol. 2, no. 42, pp. 39–48.
Spadaro A. (2007). “El modelo pedagógico ignaciano,” Razón y fe, vol. 255, no. 1302, pp. 263–276.
Tedesco J.C. (1983). “Modelo pedagógico y fracaso escolar,” Revista de la CEPAL, no. 21, pp. 131–144.
Vázquez A. (2012). “Modelos pedagógicos: medios, no fines de la educación,” Cuadernos de Lingüística Hispánica, no. 19, pp. 157–168.
Vives M.P. (2016). “Modelos pedagógicos y reflexiones para las pedagogías del sur,” Boletín Redipe, vol. 5, no. 11, pp. 40–55.
Zuluaga O.L. (1987). Pedagogía e historia (1st edition), Bogotá: Ediciones Foro Nacional por Colombia.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Urith N. Ramirez-Mera

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Autor zgłaszając swój artykuł oświadcza, że:
jest Autorem artykułu (zwanego dalej Utworem) i:
- przysługują mu wyłączne i nieograniczone prawa autorskie do Utworu,
- jest uprawniony/a do rozporządzania prawami autorskimi do Utworu.
Udziela Uniwersytetowi Ignatianum w Krakowie nieodpłatnej, niewyłącznej, nieograniczonej terytorialnie licencji do korzystania z Utworu na następujących polach eksploatacji:
- utrwalania utworu w formie papierowej, a także na nośniku cyfrowym lub magnetycznym;
- zwielokrotnienia utworu dowolną techniką, bez ograniczenia ilości wydań i liczby egzemplarzy;
- rozpowszechniania utworu i jego zwielokrotnionych egzemplarzy na jakimkolwiek nośniku, w tym wprowadzenia do obrotu, sprzedaży, użyczenia, najmu;
- wprowadzenia utworu do pamięci komputera;
- rozpowszechniania utworu w sieciach informatycznych, w tym w sieci Internet;
- publicznego wykonania, wystawienia, wyświetlenia, odtworzenia oraz nadawania i reemitowania, a także publicznego udostępniania utworu w taki sposób, aby każdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i czasie przez siebie wybranym;
- w zakresie praw zależnych do Utworu, obejmujących w szczególności prawo do dokonania koniecznych zmian w Utworze, wynikających z opracowania redakcyjnego i metodycznego, a także do dokonania tłumaczenia Utworu na języki obce.
Udzielenie licencji następuje z chwilą przekazania Utworu na rzecz Uniwersytetowi Ignatianum w Krakowie. Uniwersytet Ignatianum w Krakowie jest uprawniony do udzielania dalszych sublicencji do Utworu, w zakresie udzielonego prawa. Licencja jest ograniczona czasowo i zostaje udzielona na okres 15 lat, licząc od daty jej udzielenia.
Polityka prywatności
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 7
Liczba cytowań: 0