Veränderungen in der Bevölkerungsstruktur Thorns und des Kreises Thorn von der Mitte des 19. Jahrhunderts bis zum 2. Weltkrieg
DOI:
https://doi.org/10.12775/RT.2019.002Schlagworte
Thorn, Konfession, Nationalität, Landkreis Thorn, Westpreußen, 1. Weltkrieg, TeilungenAbstract
Der Artikel behandelt die Veränderungen in der Bevölkerungsstruktur Thorns und des Landkreises Thorn von der 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts bis einschließlich zur Zwischenkriegszeit. Er enthält eine Analyse von statistischem Material, das aus verschiedenen Arten von Quellen gewonnen wurde. Für den Zeitraum von der 2. Hälfte des 19. Jahrhunderts bis zum Jahr 1914 wurden statistische Zusammenstellungen für einzelne Landkreise Westpreußens aus den Jahren 1871, 1885, 1895, 1905 und 1910 ausgewertet. Ebenfalls ausgewertet wurden Informationen aus preußischen Statistiken für den Zeitraum des 19. und den Beginn des 20. Jahrhunderts. Für die Zwischenkriegszeit waren die Bevölkerungsregister von 1921 und 1931 sehr hilfreich. Darin geht es um die Situation der Bevölkerung, der Konfessionen, der Nationalitäten und der sozialen und wirtschaftlichen Verhältnisse in diesem Zeitraum auf dem Gebiet von Thorn und des Landkreises. Thorn war während dieses gesamten Zeitraums ein wichtiges Industriezentrum, aber es war auch eine Festung und besaß eine Garnison, was schon seit der preußischen Zeit großen Einfluss auf die Entwicklung der Stadt und ihren Charakter hatte. Die Landgemeinden und die Gutsbezirke waren hauptsächlich landwirtschaftliches Terrain, das in seiner konfessionellen und nationalen Struktur differenziert war. Eine kurze Betrachtung der statistisch-demografischen Informationen ergibt ein Bild von enormen Veränderungen in der konfessionellen und nationalen Struktur der Bevölkerung, wobei der 1. Weltkrieg und die Wiedererlangung der Unabhängigkeit durch Polen eine Schlüsselgrenze bilden. Dies war eine Folge des Prozesses der Repolonisierung, der in den zwanziger Jahren des 20. Jahrhunderts auf dem Gebiet des gesamten Landkreises stattfand. Die zahlenmäßige Vergrößerung der katholischen Bevölkerung und der deutliche Abfall der deutschen und evangelischen Bevölkerung (auch wenn Bekenntnis und Nationalität nicht einfach identifiziert werden dürfen) spiegelten die politischen Veränderungen und die Neuschöpfung des polnischen Staats nach über 100 Jahren wider.
Literaturhinweise
Alabrudzińska E., Ewangelicy w Toruniu w latach 1920-1945 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Alabrudzińska E., Kościoły ewangelickie na Pomorzu w okresie międzywojennym. Stosunki wewnętrzne i postawa wobec innych wyznań [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, T. 6, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998.
Alabrudzińska E., Stosunki religijne w Toruniu (1815–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Bartko M., Lau W., 100 lat cukrowni Chełmża 1882-1982, Chełmża 1982.
Belzyt L., Dzieje Chełmży w okresie międzywojennym (1920-1939), Toruń 2001.
Belzyt L., Pruska statystyka językowa (1825-1911) a Polacy zaboru pruskiego, Mazur i Śląska, Zielona Góra 2013.
Belzyt L., Sprachlische Minderheiten im preussischen Staat 1815-1914. Die preussische Sprachenstatistik in Bearbeitung und Kommentar, Marburg 1998.
Bieniaszewska A., Toruński pejzaż żydowski, Toruń 2013.
Bieniaszewska A., Żydzi w Chełmży, Toruń 2018.
Biskup K., Narębski L., Prusko-niemiecka twierdza Toruń (1815–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Bugowski R., Miasto w ruchu, Toruń 2018.
Ciesielska K., Zakrzewski T., 450 lat Toruńskiego Podgórza 1555-2005, Toruń 2005.
Ciesielska K., Ustrój i organizacja władz i kancelarii miasta Torunia w latach 1793–1919, Warszawa 1972.
Eisenbach A., Emancypacja Żydów na ziemiach polskich 1785–1870 na tle europejskim, Warszawa 1988.
Karpus Z., Chełmża w okresie międzywojennym [w:] Dzieje Chełmży, red. M. Wojciechowski, Chełmża 1994.
Karpus Z., Jeńcy wojenni i emigracja polityczna z Rosji na Pomorzu w latach 1914-1939 (Procesy asymilacyjne, stosunek miejscowego społeczeństwa) [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbałtyckich w XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski, M. Wojciechowski, Toruń-Gdańsk 1995.
Karpus Z., Rosjanie i Ukraińcy na Pomorzu w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, T. 6., Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998.
Karpus Z., Rosjanie i Ukraińcy w Toruniu w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu,, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Mędrzecki W., Liczebność i rozmieszczenie grup narodowościowych w II Rzeczypospolitej w świetle wyników II spisu powszechnego (1931 r.), „Dzieje Najnowsze”, 1983, nr 1-2, s. 231-252.
Metamorfozy społeczne. T. 5: Religia a społeczeństwo Drugiej Rzeczypospolitej, red. T. Stegner, Warszawa 2013.
Mikulski K., Początki zaboru pruskiego (1793–1806), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Nowak Z. H., Z dziejów toruńskich Żydów w czasach międzywojennych [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 1, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991.
Nowak Z.H., Dzieje gminy żydowskiej w Toruniu (1815-1939). Zarys [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Nowak Z.H., Gmina wyznaniowa żydowska w Toruniu w latach 1920-1939 [w:] Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 4. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. J. Sziling, Toruń 1995.
Nowak Z.H., Sprawa emancypacji Żydów w Prusach Zachodnich [w:] Emancypacja-asymilacja-antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX wieku. T. 2. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. Z. H. Nowak, Toruń 1992.
Olstowski P., Stosunki ludnościowe w województwie pomorskim [w] Historia Pomorza, T. V (1918-1939) Województwo pomorskie i Wolne Miasto Gdańsk, część 1. Ustrój, społeczeństwo i gospodarka, red. Sz. Wierzchosławski, P. Olstowski, Toruń 2015.
Rezmer W., Mniejszości narodowe i wyznaniowe w garnizonie toruńskim w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Rezmer W., Mniejszości narodowe w Wojsku Polskim w okresie międzywojennym [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 1, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991.
Salm J., Przemiany przestrzenne pruskiego Torunia (1815–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1 : W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Salmonowicz S., Administracja i prawo w prowincjach pomorskich [w:] Historia Pomorza, T. IV (1850-1918), część 1, Ustrój. Gospodarka, społeczeństwo, red. S. Salmonowicz, Toruń 2000.
Salmonowicz S., Podziały terytorialne i organizacja administracji w województwie pomorskim (1920-1939) [w:] Historia Pomorza, T. V (1918-1939) Województwo pomorskie i Wolne Miasto Gdańsk, część 1. Ustrój, społeczeństwo i gospodarka, red. Sz. Wierzchosławski, P. Olstowski, Toruń 2015.
Salmonowicz S., Podziały terytorialne i ustrój polityczny ziem pomorskich w latach 1815-1850 [w:] Historia Pomorza, tom III (1815-1850), cześć 1: Gospodarka, społeczeństwo, ustrój, red. G. Labuda, Poznań 1993.
Stażewski M., Rzesza w obliczu migracji po I wojnie światowej – niektóre aspekty kwestii napływu niemieckich imigrantów z ziem byłego zaboru pruskiego [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbałtyckich w XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski, M. Wojciechowski, Toruń-Gdańsk 1995.
Sudziński R., Społeczeństwo międzywojennego Torunia [w:] Historia Torunia. W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920-1945), Tom III, cześć II, red. M. Biskup, Toruń 2006.
Sudziński R., Gospodarka Pomorza Nadwiślańskiego w Drugiej Rzeczypospolitej [w:] Historia Pomorza, T. V (1918-1939),
Sudziński R., Życie gospodarcze [w:] Historia Torunia. W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920-1945), Tom III, cześć II, red. M. Biskup, Toruń 2006.
Sziling J., Gminy wyznaniowe żydowskie w województwie pomorskim w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 1. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991.
Wachowiak B., Sytuacja gospodarcza Prus Zachodnich w świetle sprawozdania Prowincjonalnej Dyrekcji Podatkowej w Gdańsku za 1840 rok, „Acta Universitatis Nicolai Copernici”, Historia XXX – Nauki Humanistyczno-Społeczne, z. 322, Toruń 1997, s. 125-134.
Wajda K., Chełmża pod zaborem pruskim (do 1914 r.) [w:] Dzieje Chełmży, red. M. Wojciechowski, Chełmża 1994.
Wajda K., Ludność Torunia (1815–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1: W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Wajda K., Pod ponownym pruskim panowaniem (1815–1920), [w:] Toruń dawny i dzisiejszy, red. M. Biskup, Warszawa 1983.
Wajda K., Polacy i Niemcy w Prusach Zachodnich w XIX i początkach XX wieku [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, T. 6. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1998.
Wajda K., Przemiany w składzie wyznaniowym i narodowościowym ludności Torunia w XIX i początkach XX wieku, [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Wajda K., Życie gospodarcze miasta (1815-–1914), [w:] Historia Torunia, t. 3, cz. 1 : W czasach zaboru pruskiego (1793–1920), red. M. Biskup, Toruń 2003.
Waszkiewicz Z., Stosunki wyznaniowe w Toruniu (1920-1939) [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Wojciechowski M. Mniejszości narodowe w Toruniu w okresie międzywojennym (1920-1939) [w:] Historia Torunia. W czasach Polski Odrodzonej i okupacji niemieckiej (1920-1945), Tom III, cześć II, red. M. Biskup, Toruń 2006.
Wojciechowski M., Antysemityzm na Pomorzu w okresie międzywojennym [w:] Emancypacja-asymilacja-antysemityzm. Żydzi na Pomorzu w XIX i XX wieku. T. 2. Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. Z. H. Nowak, Toruń 1992.
Wojciechowski M., Emigracja ludności niemieckiej z województwa pomorskiego w okresie międzywojennym (1920-1939) pruskiego [w:] Migracje polityczne i ekonomiczne w krajach nadbałtyckich w XIX i XX wieku, red. J. Borzyszkowski, M. Wojciechowski, Toruń-Gdańsk 1995.
Wojciechowski M., Mniejszość niemiecka w Toruniu w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w Toruniu w XIX i XX wieku, T. 3, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1993.
Wojciechowski M., Polacy i Niemcy w Toruniu w latach 1920-1939 [w:] Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920-1939), T. 1, Stosunki narodowościowe i wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX wieku, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991.
Wojnarski D., Powszechna historia gospodarcza, Warszawa 2004.
Zielińska A., Przemiany struktur demograficznych w Toruniu w XIX i na początku XX wieku, Toruń 2012.
Zielińska-Nowicka A., W poszukiwaniu lepszego jutra. Procesy migracyjne mieszkańców Torunia w I połowie XIX wieku, Toruń 2006.
Downloads
Veröffentlicht
Zitationsvorschlag
Ausgabe
Rubrik
Stats
Number of views and downloads: 1645
Number of citations: 0