Neurorehabilitacja ośrodkowych zaburzeń mowy u pacjentów po udarze i urazowym uszkodzeniu mózgu – stan wiedzy i potencjał przezczaszkowej stymulacji prądem stałym
DOI:
https://doi.org/10.15225/PNN.2025.14.3.6Słowa kluczowe
afazja, uszkodzenie mózgu, neurorehabilitacja, rehabilitacja po udarze, terapia mowy, przezczaszkowa stymulacja prądem stałym (tDCS)Abstrakt
Afazja jest złożonym zaburzeniem neurologicznym wynikającym z uszkodzenia mózgu, prowadzącym do znacznych deficytów w zakresie mowy, rozumienia, czytania i pisania. Znacząco obniża jakość życia pacjentów, przyczyniając się do izolacji społecznej, depresji i ograniczonej niezależności. Pomimo postępów w terapii mowy (SLT), wielu pacjentów doświadcza ograniczonej poprawy. Celem niniejszego artykułu jest analiza aktualnego stanu wiedzy na temat rehabilitacji ośrodkowych zaburzeń mowy, ze szczególnym uwzględnieniem zastosowania przezczaszkowej stymulacji prądem stałym (tDCS) jako uzupełnienia tradycyjnej neurorehabilitacji logopedycznej. Przeprowadzono przegląd literatury obejmujący badania opublikowane w latach 2014–2024 w bazach PubMed, Scopus, Web of Science i Cochrane Library. Przeanalizowano randomizowane badania kontrolowane (RCT), przeglądy systematyczne i metaanalizy oceniające skuteczność tDCS u pacjentów z afazją poudarową i innymi zaburzeniami mowy. Przegląd koncentrował się na: mechanizmach działania tDCS w kontekście neuroplastyczności i odzyskiwania funkcji mowy, protokołach terapeutycznych (intensywność, czas trwania, lokalizacja elektrod), wynikach klinicznych dotyczących poprawy komunikacji funkcjonalnej, płynności mowy i innych parametrów językowych. Dodatkowo przeanalizowano dane dotyczące bezpieczeństwa i niepożądanych skutków tDCS, w oparciu o retrospektywne przeglądy i raporty kliniczne. Badania wskazują, iż intensywna terapia mowy prowadzi do poprawy komunikacji funkcjonalnej i zmniejszenia afazji. Wykazano, że tDCS wspiera procesy neuroplastyczności, przyczyniając się do szybszego i skuteczniejszego odzyskiwania funkcji mowy. Terapia łączona (tDCS i SLT) okazała się skuteczniejsza niż sama terapia logopedyczna. Jednak różnice w protokołach tDCS i indywidualnej reakcji pacjentów wskazują na potrzebę personalizacji leczenia. tDCS jest obiecującą, nieinwazyjną metodą wspomagającą rehabilitację zaburzeń mowy. Integracja tDCS z tradycyjnymi metodami neurorehabilitacji może znacząco poprawić umiejętności komunikacyjne pacjentów z afazją. Konieczne są dalsze badania w celu optymalizacji parametrów stymulacji i opracowania standardowych wytycznych klinicznych. (PNN 2025;14(3):136–145)
Bibliografia
[1] Worrall L., Foster A. Does intensity matter in aphasia rehabilitation? Lancet. 2017;389(10078):1494–1495.
[2] Saur D., Hartwigsen G. Neurobiology of language recovery after stroke: lessons from neuroimaging studies. Arch Phys Med Rehabil. 2012;93(1 Suppl):S15–25.
[3] Cichon N., Wlodarczyk L., Saluk-Bijak J. et al. Novel Advances to Post-Stroke Aphasia Pharmacology and Rehabilitation. J Clin Med. 2021;10(17):3778.
[4] Rasmus A., Orłowska E. Marriage and Post-stroke Aphasia: The Long-Time Effects of Group Therapy of Fluent and Non-fluent Aphasic Patients and Their Spouses. Front Psychol. 2020;11:1574.
[5] Pollock A., St George B., Fenton M., Firkins L. Top ten research priorities relating to life after stroke. Lancet Neurol. 2012;11(3):209.
[6] Fridriksson J., Rorden C., Elm J., Sen S., George M.S., Bonilha L. Transcranial Direct Current Stimulation vs Sham Stimulation to Treat Aphasia After Stroke: A Randomized Clinical Trial. JAMA Neurol. 2018;75(12):1470–1476.
[7] Lewicka T., Stompel D., Nowakowska-Kempna I. Zaburzenia językowe w chorobach neurodegeneracyjnych — aspekty diagnostyczne i terapeutyczne. Logopedia Silesiana. 2014;3:76–94.
[8] Maruszewski M. Chory z afazją i jego usprawnianie. Nasza Księgarnia, Warszawa 1974.
[9] Szumska J. Metody rehabilitacji afazji. PZWL, Warszawa 1980.
[10] Brady M.C., Kelly H., Godwin J., Enderby P. Speech and language therapy for aphasia following stroke. Cochrane Database Syst Rev. 2012;5:CD000425.
[11] Breitenstein C., Grewe T., Flöel A. et al. Intensive speech and language therapy in patients with chronic aphasia after stroke: a randomised, open-label, blinded-endpoint, controlled trial in a health-care setting. Lancet. 2017;389(10078):1528–1538.
[12] REhabilitation and recovery of peopLE with Aphasia after StrokE (RELEASE) Collaborators. Predictors of Poststroke Aphasia Recovery: A Systematic Review-Informed Individual Participant Data Meta-Analysis. Stroke. 2021;52(5):1778–1787.
[13] Küçükdeveci A.A., Stibrant Sunnerhagen K., Golyk V. et al. Evidence-based position paper on Physical and Rehabilitation Medicine professional practice for persons with stroke. The European PRM position (UEMS PRM Section). Eur J Phys Rehabil Med. 2018;54(6):957–970.
[14] Tippett D.C. Update in Aphasia Research. Curr Neurol Neurosci Rep. 2015;15(8):49.
[15] Elsner B., Kugler J., Mehrholz J. Transcranial direct current stimulation (tDCS) for improving aphasia after stroke: a systematic review with network meta-analysis of randomized controlled trials. J Neuroeng Rehabil. 2020;17(1):88.
[16] Woods A.J., Antal A., Bikson M. et al. A technical guide to tDCS, and related non-invasive brain stimulation tools. Clin Neurophysiol. 2016;127(2):1031–1048.
[17] Yokoi Y., Narita Z., Sumiyoshi T. Transcranial Direct Current Stimulation in Depression and Psychosis: A Systematic Review. Clin EEG Neurosci. 2018;49(2):93–102.
[18] Miranda P.C., Mekonnen A., Salvador R., Ruffini G. The electric field in the cortex during transcranial current stimulation. Neuroimage. 2013;70:48–58.
[19] Ambrus G.G., Al-Moyed H., Chaieb L., Sarp L., Antal A., Paulus W. The fade-in--short stimulation--fade out approach to sham tDCS--reliable at 1 mA for naïve and experienced subjects, but not investigators. Brain Stimul. 2012;5(4):499–504.
[20] Pellicciari M.C., Brignani D., Miniussi C. Excitability modulation of the motor system induced by transcranial direct current stimulation: a multimodal approach. Neuroimage. 2013;83:569–580.
[21] Nitsche M.A., Paulus W. Excitability changes induced in the human motor cortex by weak transcranial direct current stimulation. J Physiol. 2000;527(3):633–639.
[22] López-Alonso V., Cheeran B., Río-Rodríguez D., Fernández-Del-Olmo M. Inter-individual variability in response to non-invasive brain stimulation paradigms. Brain Stimul. 2014;7(3):372–380.
[23] Wiethoff S., Hamada M., Rothwell J.C. Variability in response to transcranial direct current stimulation of the motor cortex. Brain Stimul. 2014;7(3):468–475.
[24] Pirulli C., Fertonani A., Miniussi C. Is neural hyperpolarization by cathodal stimulation always detrimental at the behavioral level? Front Behav Neurosci. 2014;8:226.
[25] Opitz A., Paulus W., Will S., Antunes A., Thielscher A. Determinants of the electric field during transcranial direct current stimulation. Neuroimage. 2015;109:140–150.
[26] Stagg C.J., Nitsche M.A. Physiological basis of transcranial direct current stimulation. Neuroscientist. 2011;17(1):37–53.
[27] Frase L., Mertens L., Krahl A. Transcranial direct current stimulation induces long-term potentiation-like plasticity in the human visual cortex. Transl Psychiatry. 2021;11(1):17.
[28] Farnad L., Ghasemian-Shirvan E., Mosayebi-Samani M., Kuo M.F., Nitsche M.A. Exploring and optimizing the neuroplastic effects of anodal transcranial direct current stimulation over the primary motor cortex of older humans. Brain Stimul. 2021;14(3):622–634.
[29] Liebetanz D., Nitsche M.A., Tergau F., Paulus W. Pharmacological approach to the mechanisms of transcranial DC-stimulation-induced after-effects of human motor cortex excitability. Brain. 2002;125(Pt 10):2238–2247.
[30] Nitsche M.A., Fricke K., Henschke U. et al. Pharmacological modulation of cortical excitability shifts induced by transcranial direct current stimulation in humans. J Physiol. 2003;553(Pt 1):293–301.
[31] Ardolino G., Bossi B., Barbieri S., Priori A. Non-synaptic mechanisms underlie the after-effects of cathodal transcutaneous direct current stimulation of the human brain. J Physiol. 2005;568(Pt 2):653–663.
[32] Ruohonen J., Karhu J. tDCS possibly stimulates glial cells. Clin Neurophysiol. 2012;123(10):2006–2009.
[33] Thair H., Holloway A.L., Newport R., Smith A.D. Transcranial Direct Current Stimulation (tDCS): A Beginner’s Guide for Design and Implementation. Front Neurosci. 2017;11:641.
[34] Klem G.H., Lüders H.O., Jasper H.H., Elger C. The ten-twenty electrode system of the International Federation. The International Federation of Clinical Neurophysiology. Electroencephalogr Clin Neurophysiol Suppl. 1999;52:3–6.
[35] Lindenberg R., Renga V., Zhu L.L., Nair D., Schlaug G. Bihemispheric brain stimulation facilitates motor recovery in chronic stroke patients. Neurology. 2010;75(24):2176–2184.
[36] Datta A., Baker J.M., Bikson M., Fridriksson J. Individualized model predicts brain current flow during transcranial direct-current stimulation treatment in responsive stroke patient. Brain Stimul. 2011;4(3):169–174.
[37] Nasseri P., Nitsche M.A., Ekhtiari H. A framework for categorizing electrode montages in transcranial direct current stimulation. Front Hum Neurosci. 2015;9:54.
[38] Moliadze V., Antal A., Paulus W. Electrode-distance dependent after-effects of transcranial direct and random noise stimulation with extracephalic reference electrodes. Clin Neurophysiol. 2010;121(12):2165–2171.
[39] Rush S., Driscoll D.A. Current distribution in the brain from surface electrodes. Anesth Analg. 1968;47(6):717–723.
[40] Miyagishi Y., Ikeda T., Takahashi T. et al. Gamma-band auditory steady-state response after frontal tDCS: A double-blind, randomized, crossover study. PLoS One. 2018;13(2):e0193422.
[41] Budzisz J., Szczepanowski R., Kruk P. Przezczaszkowa stymulacja stałoprądowa tDCS w badaniach naukowych mózgu człowieka. Prz Elektrotech. 2017;4:42–45.
[42] Tien H.H., Liu W.Y., Chen Y.L., Wu Y.C., Lien H.Y. Transcranial direct current stimulation for improving ambulation after stroke: a systematic review and meta-analysis. Int J Rehabil Res. 2020;43(4):299–309.
[43] Bornheim S., Croisier J.L., Maquet P., Kaux J.F. Transcranial direct current stimulation associated with physical-therapy in acute stroke patients — A randomized, triple blind, sham-controlled study. Brain Stimul. 2020;13(2):329–336.
[44] Fregni F., Nitsche M.A., Loo C.K. et al. Regulatory Considerations for the Clinical and Research Use of Transcranial Direct Current Stimulation (tDCS): review and recommendations from an expert panel. Clin Res Regul Aff. 2015;32(1):22–35.
[45] Orrù G., Cesari V., Conversano C., Gemignani A. The clinical application of transcranial direct current stimulation in patients with cerebellar ataxia: a systematic review. Int J Neurosci. 2021;131(7):681–688.
[46] Arul-Anandam A.P., Loo C., Sachdev P. Transcranial direct current stimulation — what is the evidence for its efficacy and safety? F1000 Med Rep. 2009;1:58.
[47] Poreisz C., Boros K., Antal A., Paulus W. Safety aspects of transcranial direct current stimulation concerning healthy subjects and patients. Brain Res Bull. 2007;72(4–6):208–214.
[48] Brunoni A.R., Amadera J., Berbel B., Volz M.S., Rizzerio B.G., Fregni F. A systematic review on reporting and assessment of adverse effects associated with transcranial direct current stimulation. Int J Neuropsychopharmacol. 2011;14(8):1133–1145.
[49] Nitsche M.A., Cohen L.G., Wassermann E.M. et al. Transcranial direct current stimulation: State of the art 2008. Brain Stimul. 2008;1(3):206–223.
[50] DaSilva A.F., Volz M.S., Bikson M., Fregni F. Electrode positioning and montage in transcranial direct current stimulation. J Vis Exp. 2011;(51):2744.
[51] Turi Z., Ambrus G.G., Ho K.A., Sengupta T., Paulus W., Antal A. When size matters: large electrodes induce greater stimulation-related cutaneous discomfort than smaller electrodes at equivalent current density. Brain Stimul. 2014;7(3):460–467.
[52] Russo C., Souza Carneiro M.I., Bolognini N., Fregni F. Safety Review of Transcranial Direct Current Stimulation in Stroke. Neuromodulation. 2017;20(3):215–222.
[53] Fonteneau C., Mondino M., Arns M. et al. Sham tDCS: A hidden source of variability? Reflections for further blinded, controlled trials. Brain Stimul. 2019;12(3):668–673.
[54] Palm U., Reisinger E., Keeser D. et al. Evaluation of sham transcranial direct current stimulation for randomized, placebo-controlled clinical trials. Brain Stimul. 2013;6(4):690–695.
[55] Turner C., Jackson C., Learmonth G. Is the “end-of-study guess” a valid measure of sham blinding during transcranial direct current stimulation? Eur J Neurosci. 2021;53(5):1592–1604.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Zofia Twardochleb, Marta Szczepańska, Adam Druszcz, Maciej Miś, Marcin Miś, Małgorzata Paprocka-Borowicz, Joanna Rosińczuk
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 22
Liczba cytowań: 0