The heraldic programme on the Gothic reliquary cross of Sandomierz A critical study of a historical source
DOI:
https://doi.org/10.12775/RH.2022.03Keywords
Sandomierz, reliquary, late gothic goldsmithing, Jagiellonian heraldry, White Eagle and Pogoń, King Władysław III (of Varna)Abstract
The paper describes and analyses a group of six coats-of-arms engraved on the foot of a Gothic reliquary cross from the 14th-15th centuries (the object is not uniform) in the collection of the Museum in Sandomierz. The cross proper with enamelled plates was made in the 14th century, while in the 15th a reliquary box was added with a foot, on which the coats-of-arms were placed. The analysis of the heraldic programme indicates that the armorial group should be dated to 1440 and linked to the person of King Władysław III (of Varna). Therefore, the dating of the reliquary box and the foot of the cross, accepted so far by the literature as the second half of the 15th century, should be corrected to the years 1439-1440, while the added elements should be recognised – contrary to earlier opinions – as a foundation of King Władysław III.
References
Jahre Deutscher Orden, München 1990.
Bochnak A., Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie rzemiosła artystycznego, w: Studia pomorskie, t. II, Wrocław 1957.
Bochnak A., Pagaczewski J., Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959.
Bochnak A., Pagaczewski J., Relikwiarz Krzyża Świętego w katedrze sandomierskiej, Prace Komisji Historii Sztuki 7, 1937-1938, z. 1.
Bochniak A., Dzwony kościoła Mariackiego w Krakowie, Katowice-Kraków 2018.
Brzeczkowski T., Ustanowienie podatków nadzwyczajnych w Polsce w XV w., Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 42, 1981.
Buliński M., Monografia miasta Sandomierza, Warszawa 1879.
Cerchowie M. i S., Kopera F., Pomniki Krakowa, t. I, Kraków-Warszawa 1904.
Chrzanowski T., Kornecki M., Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu toruńskiego od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa 1988.
Chrzanowski T., Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zarys dziejów, Warszawa 1993.
Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreussen, opr. M. Antoni, Berlin 1993.
Dolczewski Z., Sobczak-Jaskulska R., Monstrancja Jagiełłowa z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu, Kronika Miasta Poznania 2000, nr 1 (Złotnicy).
Drelicharz W., Kolegiata wiślicka jako miejsce wizualnego dialogu monarchy ze społeczeństwem w XIV-XV wieku, w: Przeszłość jest czasem narodzin. Z dziejów Wiślicy i jej związków z Krakowem, Kraków 2006.
Duda M., Jóźwiak S., Ze świata średniowiecznej symboliki. Gest i forma przysięgi w chrześcijańskiej Europie (X-XV w.), Kraków 2014.
Felczyńska A., Dzwony bazyliki Mariackiej – pozornie dobrze znany zespół dzieł dawnego ludwisarstwa, w: Jako serce pośrodku ciała… Kultura artystyczna kościoła Mariackiego w Krakowie, Kraków 2020-2021.
Fritz J.M., Goldschmiedekunst der Gotik in Mitteleuropa, München 1982.
Gadomski J., Funkcja kościołów fundacji Kazimierza Wielkiego w świetle heraldycznej rzeźby architektonicznej, w: Funkcja dzieła sztuki, Warszawa 1972.
Galkus J., Lietuvos Vytis, Vilnius 2009.
Gąsiorowski A., Malski Wojciech, w: Polski słownik biograficzny, t. XIX (1974).
Gąsiorowski A., Wybór urzędników podczas bezkrólewia w Polsce późnośredniowiecznej, w: Europa – Słowiańszczyzna – Polska. Studia ku uczczeniu Profesora Kazimierza Tymienieckiego, Poznań 1970.
Giergiel T., Herb cylejski. Podstawa czasu fundacji malowideł bizantyńsko-ruskich oraz polski materiał porównawczy, Zeszyty Sandomierskie 19, 2013 (nr 35).
Giergiel T., Pogrunwaldzka fundacja Władysława Jagiełły i Anny Cylejskiej, w: Bitwa grunwaldzka w historii, tradycji i kulturze 1410-2010, Kielce 2010.
Giergiel T., Ptak J., Fryz heraldyczny odkryty w katedrze sandomierskiej, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, seria nova 9 (20), 2009.
Giergiel T., Treści ideowe i funkcje sandomierskiego fryzu heraldycznego, Zeszyty Sandomierskie 20, 2014 (nr 37).
Górczak Z., Podstawy gospodarczej działalności Zbigniewa Oleśnickiego biskupa krakowskiego, Kraków 1999.
Grzęda M., Między normą a naturą. Początki portretu w Europie Środkowej (około 1350-1430), Kraków 2020.
Gumowski M., Pieczęcie królów Polskich, Kraków 1910-1920.
Heymowski A., Herby polskie w brukselskim Armorial Gymnich, recte Lyncenich, Studia Źródłoznawcze 29, 1985.
Heymowski A., Herby polskie w sztokholmskim Codex Bergshammar, Studia Źródłoznawcze 12, 1967.
Hlebionek M., Katalog pieczęci przy dokumentach samoistnych w zasobie Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, Warszawa 2012.
Janiak T., Kafle gotyckie w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Gniezno 2003.
Janicki M.A., Polityczny program ideowy tumby Władysława Jagiełły a czas jej powstania, Średniowiecze Polskie i Powszechne 7 (11), 2015.
Janicki M.A., Problem datowania nagrobka Władysława Jagiełły w świetle źródeł i dotychczasowej literatury, w: Patronat artystyczny Jagiellonów, Kraków 2015 (Studia Jagiellonica 1).
Jasiński J., Technika i organizacja produkcji złotniczej w Poznaniu w XVI i 1 połowie XVII wieku, w: S. Ciepiela, L. Eberle, M. Horn, J. Jasiński, Wyroby rzemieślnicze w Polsce w XIV-XVIII w., Wrocław-Warszawa 1971 (Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej 45).
Jaworska A., Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII-XVIII w.), w: Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 1996.
Jaworska A., Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 2003.
Jóźwiak S., Kwiatkowski K., Szweda A., Szybkowski S., Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409-1411, Malbork 2010.
Katalog pieczęci Archiwum Państwowego w Toruniu, z. 1: Pieczęcie królów i królowych polskich do 1572 r., red. M. Hlebionek, Toruń 2020.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, z. 11, opr. J.Z. Łoziński, T. Przypkowski, Warszawa 1962.
Katedra gnieźnieńska, red. A. Świechowska, Poznań-Warszawa 1968-1970, t. I.
Kiersnowski R., Godła jagiellońskie, Wiadomości Numizmatyczne 32, 1988, z. 1-2 (przedruk w: tenże, Historia, pieniądz, herb. Opera selecta, Warszawa 2008).
Kiryk F., Oleśnicki Dobiesław, w: Polski słownik biograficzny, t. XXIII (1978).
Koczerska M., Oleśnicki Jan zwany Głowacz, w: Polski słownik biograficzny, t. XXIII (1978).
Koczerska M., Zbigniew Oleśnicki i kościół krakowski w czasach jego pontyfikatu (1423-1455), Warszawa 2004.
Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821, t. II, Poznań 1888.
Krzak-Weiss K., Polskie sygnety drukarskie od XV do połowy XVII wieku, Poznań 2006.
Krzyż relikwiarzowy ze skarbca katedralnego w Sandomierzu. Dokumentacja konserwatorska, Kraków 2009-2010, maszynopis.
Księga pamiątkowa obchodu pięćsetnej rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem w dniu 15, 16 i 17 lipca 1910 r. w Krakowie z dodaniem albumu literacko-artystycznego poświęconego wielkiej rocznicy dziejowej, opr. K. Bartoszewicz, Kraków 1911.
Kuczyński S.K., Herb Ziemi Sandomierskiej, Zeszyty Sandomierskie 4, 1997 (nr 6).
Kuczyński S.K., Jeszcze o najstarszym berle Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wiadomości Numizmatyczne 13, 1969, z. 4.
Kuczyński S.K., Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993.
Kurtyka J., Odrodzone królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w świetle nowszych badań, Kraków 2001.
Latocha K.G., Wojciech Malski (ok. 1380-1454) – wojewoda łęczycki i sieradzki oraz namiestnik królewski na Wielkopolskę, Warszawa 2015.
Lepszy L., Pacyfikał sandomierski oraz złotnicy krakowscy drugiej połowy XV stulecia, Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce 5, 1896.
Łanuszka M., Rysunek w Liber Privilegiorum nr 2 katedry krakowskiej, w: Działalność fundacyjna biskupów krakowskich, Kraków 2016, t. I.
Marciniak R., O rzekomym herbie Wielkopolski XIV i XV wieku, Roczniki Historyczne 65, 1999.
Miodońska B., Małopolskie malarstwo książkowe, Warszawa 1993.
Mroczko T., Architektura gotycka na Ziemi Chełmińskiej, Warszawa 1980.
Mrozowski P., Formy i stylizacje Orła Białego w średniowieczu, w: Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 1996.
Mrozowski P., O sztuce i stylizacji heraldycznej w Polsce XIV-XV wieku, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, seria nowa 1 (12), 1993.
Mrozowski P., Polskie nagrobki gotyckie, Warszawa 1994.
Mrozowski P., Polskie tablice erekcyjne z wieków XIV i XV, Studia Źródłoznawcze 32-33, 1990.
Nowakowski A., Waltoś S., Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sfery i cienie, Kraków b.d.
Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, Warszawa 1995.
Orzeł Biały. Godło państwa polskiego, opr. M. Woźniakowa, Warszawa 1995.
Pajor P., O budowaniu królestwa. Książęce i królewskie fundacje architektoniczne w Małopolsce jako środek reprezentacji władzy 1243-1370, Kraków 2020.
Piech Z., Herb jako źródło historyczne, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, seria nowa 17 (28), 2018.
Piech Z., Monety, pieczęcie i herby w systemie władzy Jagiellonów, Warszawa 2003.
Piech Z., Średniowieczne herby w katedrze wawelskiej. Treści i funkcje, w: Katedra krakowska w średniowieczu, Kraków 1996.
Pieczęcie królów i królowych Polski. Tabularium Actorum Antiquorum Varsoviense Maximum, divisio prima – „InSimul”, Warszawa 2010.
Piekosiński F., Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899.
Piekosiński F., Wiece, sejmiki, sejmy i przywileje ziemskie w Polsce wieków średnich, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 39, 1900.
Pielas J., Herb Dębno w XV wieku, Kieleckie Studia Historyczne 15, 1999.
Pielas J., Oleśniccy herbu Dębno w XVI-XVII wieku. Studium z dziejów zamożnej szlachty doby nowożytnej, Kielce 2007.
Pietrusiński J., Sztuka średniowieczna w Sandomierzu XII-XV wieku, w: Dzieje Sandomierza. Średniowiecze, t. I, Warszawa 1993.
Piękno darowane. Dzieła ofiarowane Uniwersytetowi Jagiellońskiemu w zbiorach Collegium Maius, Kraków 2014.
Pokora P., Herby na pieczęciach episkopatu doby jagiellońskiej (do końca XV wieku), w: Pieczęcie herbowe – herby na pieczęciach, Warszawa 2011.
Polanowski L., Kolegiata sandomierska. Kilka uwag na temat jej architektury i wystroju w okresie średniowiecza, Zeszyty Sandomierskie 17, 2011 (nr 32).
Polen im Zeitalter der Jagiellonen 1386-1572, Wien 1986.
Poniewozik L., Prałaci i kanonicy sandomierscy w okresie średniowiecza, Toruń 2004.
Potkowski E., Monarsze dary książkowe w polskim średniowieczu – pogrunwaldzkie dary Jagiełły, w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków 1993.
Potkowski E., Nach der Schlacht von Tannenberg. Schenkungen des Königs Władysław Jagiełło an die polnischen Kirchen, w: Mittelalterliche Kultur und Literatur im Deutschordensstaat in Preussen. Leben und Nachleben, Toruń 2008 (Sacra Bella Septentrionalia 1).
Prokop K.R., Arcybiskupi gnieźnieńscy w tysiącleciu, Kraków 2000.
Ptak J., Heraldyczna zawartość fryzu – herby państwowe i monarsze, Zeszyty Sandomierskie 17, 2011 (nr 32).
Ptak J., Heraldyczna zawartość fryzu – herby ziemskie, Zeszyty Sandomierskie 18, 2012 (nr 33).
Ptak J., Zespoły herbów obecne w wystroju architektonicznym i dekoracjach bazyliki katedralnej w Sandomierzu, Zeszyty Sandomierskie 25, 2019 (nr 48)
Rabiej P., Herb kardynała Zbigniewa Oleśnickiego biskupa krakowskiego i jego funkcje, Historia. Pismo Młodych Historyków 1, 1993.
Rabiej P., Užmirštas paminklas. 1425 m. krikštykla Krokuvos Šv. Stepono bažnyčioje, w: Jogailos ir Vytauto laikai. Mokslinių straipsnių rinkinys, skirtas Žalgirio mūšio 600-osioms metinėms, Kaunas 2011.
Regulska G., Brodnicki relikwiarz Drzewa Krzyża Św. i inne XIV-wieczne relikwiarze pruskie, Biuletyn Historii Sztuki 74, 2012, z. 3-4.
Regulska G., Gotyckie złotnictwo w Polsce. Katalog zabytków, t. I-II, Warszawa 2015.
Rimša E., Heraldika. Iš praeities į dabatį, Vilnius 2004.
Rimša E., Heraldry past to present, tłum. V. Arbas, Vilnius 2005.
Rokosz M., Dzwony i wieże królewskiej katedry na Wawelu. Dzwon Zygmunta, Kraków 2021.
Rokosz M., Dzwony i wieże Wawelu, Kraków 2006.
Różycka-Bryzek A., Freski bizantyńsko-ruskie fundacji Jagiełły w kaplicy zamku lubelskie, Lublin 2000.
Samek J., Importy w polskim rzemiośle artystycznym (na przykładzie złotnictwa i jubilerstwa), w: O rzemiośle artystycznym w Polsce, Warszawa 1976.
Sigilla regum et reginarum Poloniae. Pieczęcie królów i królowych Polski ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa 2015.
Skarby Rzeczypospolitej. Z dziejów kolekcjonerstwa sztuki w Polsce od XIII do końca XVIII wieku, [Warszawa 2002].
Sobieszczyk J., Mieszczaństwo średniowiecznej Brodnicy, w: Szkice brodnickie, t. II, Brodnica 1993.
Sobociński W., Historia rządów opiekuńczych w Polsce, Czasopismo Prawno-Historyczne 2, 1949.
Sochacka A., Jan z Czyżowa namiestnik Władysława Warneńczyka. Kariera rodziny Półkoziców w średniowieczu, Lublin 1993.
Sochacka A., Konfederacja Spytka z Melsztyna z 1439 r. Rozgrywka polityczna czy ruch ideologiczny?, Rocznik Lubelski 16, 1973.
Sperka J., Czwojdrak B., Konfederaci Spytka z Melsztyna z roku 1439, w: Król a prawo stanów do oporu, Kraków 2010.
Sperka J., Osobiste akty hołdownicze panów polskich z okresu panowania Władysława Jagiełły, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. IX, Warszawa 2001.
Sroka S.A., Zawitkowska W., Itinerarium Władysława III 1434-1444, Warszawa 2017.
Stępień U., Krzyż relikwiarzowy, w: Na znak świetnego zwycięstwa. W sześćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem, t. II, Kraków 2010.
Sułkowska-Kurasiowa I., Oleśnicki Zbigniew z Oleśnicy, w: Polski słownik biograficzny, t. XXIII (1978).
Sułkowska-Kurasiowowa I., Polska kancelaria królewska w latach 1447-1506, Wrocław-Warszawa 1967.
Szczepkowska-Naliwajek K., Emalie wczesnego gotyku, w: Rzemiosło artystyczne. Materiały Sesji Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1996, t. I.
Szczepkowska-Naliwajek K., Krzyż relikwiarzowy z Brodnicy, w: Ornamenta Ecclesiae Poloniae. Skarby sztuki sakralnej, wiek X-XVIII, Warszawa 1999.
Szczepkowska-Naliwajek K., La Croix de Sandomierz et les émaux translucides en Pologne, w: Studi di Oreficeria a cura di Anna Rosa Calderoni Masetti, Roma 1996 (Bolletino D’Arte, Supplemento 95).
Szczepkowska-Naliwajek K., Relikwiarze średniowiecznej Europy od IV do początku XVI wieku. Geneza, treści, styl i techniki wykonania, Warszawa 1996.
Szczepkowska-Naliwajek K., Złotnictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Warmii, Wrocław-Warszawa 1987.
Szybkowski S., Szlacheckie elity urzędnicze we wspólnocie terytorialnej w późnym średniowieczu (na przykładzie środkowopolskim), w: Człowiek w średniowieczu. Między biologią a historią, Łódź 2009.
Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.
Świechowska A., Pacyfikał, w: Katedra gnieźnieńska, red. A. Świechowska, t. I, Poznań-Warszawa 1970.
Titkow S., Pieczęć królewicza Kazimierza Kazimierzowica Jagiellończyka z okresu starań o koronę węgierską i jej program polityczny, Studia Źródłoznawcze 57, 2019.
Treasury Objects of the Middle Ages, London 2021.
Trelińska B., Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce, Lublin 1991.
Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.
Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Wrocław-Warszawa 1990.
Utzig J., Nawiązania do przeszłości w fundacjach artystycznych kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, w: Działalność fundacyjna biskupów krakowskich, Kraków 2016, t. I, t. I.
Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350-1450, red. A. Nadolski, Łódź 1990.
Walczak M., Berła kardynalskie Zbigniewa Oleśnickiego, Fryderyka Jagiellończyka i Bernarda Maciejowskiego, w: Działalność fundacyjna biskupów krakowskich, Kraków 2016, t. I.
Walczak M., Ikonografia miniatury na dokumencie odpustowym kardynała Zbigniewa Oleśnickiego z roku 1449 w świetle papieskiej i soborowej propagandy w średniowieczu, w: Magistro et amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, Kraków 2002.
Walczak M., Inscenizacja triumfu. Grunwald wobec tradycji propagandowej zwycięstw wojennych w średniowieczu, w: Conflictus magnus apud Grunwald 1410. Między historią a tradycją, Malbork 2013 (przedruk w: tenże, Do źródła, Kraków 2020).
Walczak M., Monstrancja, w: Na znak świetnego zwycięstwa. W sześćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem, t. II, Kraków 2010.
Walczak M., Najstarsza berła Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przyczynek do badań nad insygniami władzy w późnym średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, w: tenże, Do źródła, Kraków 2020.
Walczak M., Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 2006.
Walczak M., Sic enim Constantinus… Portret konny króla Władysława Jagiełły w kaplicy Trójcy Świętej na zamku w Lublinie, w: tenże, Do źródła, Kraków 2020.
Walczak M., Topografia nekropolii królewskiej na Wawelu w średniowieczu, w: Klejnot w koronie. 650-lecie konsekracji katedry krakowskiej, Kraków 2017.
Walkowiak M., Dekoracja malarska zachodniego przęsła prezbiterium katedry w Sandomierzu. Scenografia królewskiego teatru władzy Władysława Jagiełły, Zeszyty Sandomierskie 18, 2012 (nr 33).
Wawel 1000-2000, Kraków 2000, t. I-III.
Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków 2005.
Wilk-Woś Z., Defensor cleri libertatisque vestustae assertor, patriae praecipuus clypeus – śladami stryja? Kilka uwag o karierze Zbigniewa Oleśnickiego młodszego, w: Ecclesia, regnum, fontes. Studia z dziejów średniowiecza, Warszawa 2014.
Wiśniewski J., Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od 1186 do 1926, tudzież sesje kapituły sandomierskiej od 1581 do 1866, Radom 1928.
Włodarek A., Czy nagrobek króla Władysława Jagiełły został ukończony w roku 1430?, w: Klejnot w koronie. 650-lecie konsekracji katedry krakowskiej, Kraków 2017.
Woźniak M., Die Goldschmiedekunst in Preussen im Dienste des Ordens, der Kirche und der Städte, w: Mittelalterliche Kultur und Literatur im Deutschordensstaat in Preussen: Leben und Nachleben, Toruń 2008 (Sacra Bella Septentrionalia 1).
Woźniak M., Krzyż relikwiarzowy (z fundacji Jakuba z Sienna), w: Gniezno pierwsza stolica Polski. Miasto świętego Wojciecha, Gniezno 1995.
Woźniak M., Złotnictwo gotyckie w Prusach, w: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach, Malbork 2010, t. II.
Wyrozumski J., Kościół kolegiacki Najświętszej Panny Marii w Sandomierzu fundacji Kazimierza Wielkiego, Zeszyty Sandomierskie 17, 2011 (nr 32).
Żygulski Z. jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1982.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.
Stats
Number of views and downloads: 259
Number of citations: 0
