Kalendarz z Kodeksu Gertrudy jako świadectwo dewocji monarszej. Wokół kultu świętych na styku chrześcijaństwa łacińskiego i wschodniego w XI wieku
DOI:
https://doi.org/10.12775/RH.2018.02Klíčová slova
Gertruda Mieszkówna, Kodeks Gertrudy, kalendarze, kult świętych, Ruś, św. Helena, św. Demetriusz, św. Brittiva, św. Ludmiła, katedra krakowskaAbstrakt
Artykuł dotyczy kalendarza z Kodeksu Gertrudy i składa się z dwóch części. W pierwszej autor odnosi się do dotychczasowej dyskusji dotyczącej czasu i miejsca powstania oraz wzorów kalendarza, w drugiej zaś stawia tezę o wpływie samej Gertrudy lub jej kręgu na kształt kalendarza, w szczególności zaś na dobór wspomnień świętych w nim zawarty.
The paper deals with the calendar from Gertruda’s Codex and consists of two parts. In the first, the author discusses earlier proposals concerning the time and place of the calendar’s creation and its patterns, and in the second, a thesis is presented on the influence of Gertruda herself or her circle on the form of the calendar, especially the selection of the remembrances of saints it includes.
Reference
Andrzejuk A., Gertruda Mieszkówna i jej modlitewnik, Warszawa 2006.
Bauerreiß R. OSB, Das Kalendarium im sog. Egbert-Psalter in Cividale, Studien und Mitteilungen zur Geschichte des Benediktiner-Ordens und seiner Zweige 69, 1958.
Baumgarten de N., Génealogies et mariages occidentaux des Rurikides russes du Xe au XIIIe siècle, Roma 1927 (Orientalia Christiana, t. 9/1 = nr 35).
Benz K. J., Untersuchungen zur politischen Bedeutung der Kirchweihe unter Teilnahme der deutschen Herrscher im hohen Mittelalter. Ein Beitrag zur Studium des Verhältnisses zwischen weltlicher Macht und kirchlicher Wirklichkeit unter Otto III. und Heinrich II., Kallmünz 1975.
Blaschke K., Jäschke U. U., Nikolaikirchen und Stadtentstehung in Europa, Chemnitz 2009.
Blaschke K., Nikolaipatrozinium und städtische Frühgeschichte [1957], przedruk w: tenże, Stadtgrundriss und Stadtentwicklung. Forschungen zur Entstehung Mitteleuropäischer Städte, Köln-Wien 1997.
Budkowa Z., rec. z wydania W. Meysztowicza, Studia Źródłoznawcze 3, 1958. Chronologia polska, red. B. Włodarski, Warszawa 1957.
Culte et pèlerinages à Saint Michel en Occident. Lest trois monts dédiés à l’Archange, red. P. Bouet, G. Otranto, A. Vauchez, Roma 2003 (Collection de l’École française de Rome 316).
Dragoun M., Česká středověká kalendária, Praha 2000, maszynopis niepublikowanej pracy dyplomowej na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Karola.
Dragoun M., Necrologium Bohemicum – příspěvek k otázce místa jeho vzniku, Documenta Pragensia 20, 2002.
Dubois J., Les martyrologes du Moyen Âge latin, Turnhout 1978.
Dudík B. OSB, Forschungen in Schweden für Mährens Geschichte, Brno 1852.
Dunbar A. B. C., A Dictionary of Saintly Women, London 1904.
Eberl I., rec., Schweizerische Zeitschrift für Geschichte 53, 2003, nr 4.
Fassler M., Dedication of the church, w: Medieval France. An Encyclopedie, New York – London 1995.
Fellenberg gen. Reinold J., Die Verehrung des Heiligen Gottard von Hildesheim in Kirche und Volk, Bonn 1970 (Rheinisches Archiv 74).
Fiala Z., O církevně chronologickě terminologii v Legendě Kristiánově, Acta Universitatis Carolinae, Philosophica et Historica 3-4, 1971 (Z pomocných věd historických).
Friedl A., Hildebert a Ewerwin, románští malíři, Praha 1927.
Gertruda Mieszkówna i jej manuskrypt, red. A. Andrzejuk, Warszawa 2007.
Gertruda Mieszkówna i jej modlitwy, red. B. Listkowska, A. Andrzejuk, Warszawa 2010.
Gertruda Mieszkówna i jej rękopis, red. A. Andrzejuk, Warszawa 2013.
Gjerløw L., Brictiua, w: Kulturhistorisk Leksikon for Nordisk Middelalder fra vikingetid til reformationstid, t. II, København 1957, wyd. 2: 1980.
Górska-Gołaska K., Kult Pięciu Braci Męczenników w Kazimierzu Biskupim i rozwój towarzyszącej mu legendy, Roczniki Historyczne 61, 1995.
Graus F., Necrologium Bohemicum – Martyrologium Pragense a stopy nekosmovského pojetí českých dějin, Československý časopis historický 15, 1967.
Grotefend H., Zeitrechnung des Deutschen Mittelalters und der Neuzeit, t. II, Hannover-Leipzig 1898.
Heinz A., Das Bild der Kaiserin Helena in der Liturgie des Lateinischen Westens, Archiv für Mittelrheinische Kirchengeschichte 60, 2008.
Hen Y., rec., Francia 31, 2004.
Hertling L., Materiali per la storia del processo di Canonizzazione, Gregorianum 16, 1935, nr 2.
Hlaváček I., Przyczynek do czesko-polskich kontaktów książkowych za panowania Przemyślidów, Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne 33, 1976.
Hledíková Z., Kalendáře rukopisů kláštera sv. Jiří, Acta Universitatis Carolinae, Philosophica et Historica 2, 1988 (Z pomocných věd historických VIII).
Hledíková Z., Svatojiřské kalendáře doby abatyše Kunhuty, Acta Universitatis Carolinae, Philosophica et Historica 2, 1991 (Z pomocných věd historických IX).
Homza M., Mulieres suadentes – Persuasive Women. Female Royal Saint in Medieval East Central Europe and Eastern Europe, Leiden-Boston 2017.
Iogna-Prat D., Le culte de la Vierge sous le règne de Charles le Chauve, Les Cahiers de Saint-Michel de Cuxa 23, 1992.
Bistřický J., Červenka S., Olomoucké horologium. Kolektář biskupa Jindřicha Zdíka, Olomouc-Praha 2011.
Jasiński K., Pięciu Braci Męczenników. Kwestie chronologiczne, w: Kultura średniowieczna i staropolska. Studia ofiarowane Aleksandrowi Gieysztorowi w pięćdziesięciolecie pracy naukowej, Warszawa 1991.
Jasiński K., Rodowód pierwszych Piastów, wyd. 2, Poznań 2004.
Jasiński W., Legenda Krystiana – autentyk czy mistyfikacja? Żywot i męczeństwo św. Wacława i św. Ludmiły w świetle analizy historycznej i filologicznej, Poznań 2018, niepublikowana rozprawa doktorska obroniona na Wydziale Historycznym UAM, dostępna: <https://repozytorium.amu.edu.pl/handle/10593/23589>.
Jooss R., Zwiefalten und Kloster Kladrau (Kladruby) in Böhmen, w: 900 Jahre Benediktinerabtei Zwiefalten, Ulm 1989.
Kalhous D., K historické metodě aneb opět nad prevostí Kristiánovy legendy, Časopis Matice moravské 128, 2009.
Kalhous D., Legenda Christiani and Modern Historiography, Leiden-Boston 2015.
Kalhous D., Znovu o Kristiána – replika, Časopis Matice moravské 126, 2007.
Kaliszuk J., Święci kolońscy w kulcie Kościoła polskiego w XI-XII w., w: Pierwsze wieki chrześcijaństwa w Polsce do roku 1200, Pułtusk 2017.
Kalousek J., Kalendář českého původu z prostředka XII století, Časopis Musea Království českého 76, 1902, z. 2-3.
Kalousek J., Obrana knížete Vaclava svatého proti smyšlenkám a křivým úsudkům o jeho povaze, Praha 1901.
Kętrzyński S., Gertruda, w: Polski słownik biograficzny, t. VII (1958).
Kętrzyński S., O imionach piastowskich [1951], przedruk w: tenże, Polska w X-XI w., Warszawa 1961.
Kozłowska-Budkowa Z., Który Bolesław?, w: Prace z dziejów Polski feudalnej ofiarowane Romanowi Grodeckiemu w 70 rocznicę urodzin, Warszawa 1960.
Kozłowska-Budkowa Z., Wstęp, w: Najdawniejsze roczniki krakowskie i kalendarz, Monumenta Poloniae historica, series nova, t. V, Warszawa 1978.
Králík O., Kosmova Kronika a předchozí tradice, Praha 1976.
Kubín P., Odpověd’ na repliku Davida Kalhouse o Kristiánovi, Časopis Matice moravské 128, 2009.
Kubín P., Sedm přemyslovských kultů, Praha 2011.
Kubín P., Znovu o Kristiána, w: Od knížat ke králům. Sborník u příležitosti 60. narozenin Josefa Žemličky, Praha 2007.
Kubín P., Zur Heiligsprechung der böhmischen Fürstin Ludmila († 921). Ein Beitrag zu den böhisch-bayrischen Beziehungen im Frühmittelalter, w: Religiöse Bewegungen im Mittelalter. Festschrift für Matthias Werner zum 65. Geburtstag, Köln-Wien 2007.
Kuithan R., Die Benediktinerabtei Zwiefalten in der kirchlichen Welt des 12. Jahrhunderts. Ein Beitrag zur Untersuchung der Zwiefalter Memorialquellen, Münster 1997.
Kürbis B., O życiu religijnym w Polsce X-XII wieku, w: Pogranicza i konteksty literatury polskiego średniowiecza, Wrocław 1989.
Kürbis B., Opracowanie, w: Modlitwy księżnej Gertrudy z Psałterza Egberta, opr. B. Kürbis, Kraków 1998.
Kuźmiuk-Ciekanowska A., Święty i historia. Dynastia Przemyślidów i jej bohaterowie w dziele mnicha Krystiana, Kraków 2007.
Leśniewska D., Badania nad Kodeksem Gertrudy – próba podsumowania, w: Gertruda Mieszkówna i jej manuskrypt, Warszawa 2007.
Leśniewska D., Kodeks Gertrudy. Stan i perspektywy badań, Roczniki Historyczne 61, 1995.
Leśniewska D., Modlitewnik Gertrudy. Bibliografia, w: Gertruda Mieszkówna i jej manuskrypt, Warszawa 2007.
Lewicki A., Napis na paliuszu z XI wieku, Kwartalnik Historyczny 7, 1893.
Long A.-M., Iceland’s Relationship with Norway c. 870-c.1100. Memory, History and Identity, Leiden-Boston 2017.
Matla M., Czeskie wpływy w życiu religijnym i piśmiennictwie państwa piastowskiego X-XI wieku, Poznań 2017.
Matla M., Opowieść Kosmasa o Pięciu Braciach Męczennikach i jej potencjalne źródła – krótki przyczynek do dyskusji, Historia Slavorum Occidentis 2 (7), 2014.
McNamara J. A., Imitatio Helenae: sainthood as an attribute of queenship, w: Saints. Studies in Hagiography, Binghamton – New York 1996.
Meisen K., Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande, Düsseldorf 1931.
Mencwel A., Wyobraźnia antropologiczna, Warszawa 2006.
Meysztowicz W., Introductio editoris, w: Manuscriptum Gertrudae filiae Mesconis II regis Poloniae, wyd. W. Meysztowicz, Antemurale 2, 1955.
Michałowska T., Ego Gertruda. Studium historycznoliterackie, Warszawa 2001.
Michałowski R., Kościół św. Mikołaja we wczesnopiastowskich ośrodkach rezydencjonalnych, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. VI, Warszawa 1994.
Michałowski R., Przyjaźń i dar w społeczeństwie karolińskim w świetle translacji relikwii, cz. 1-2, Studia Źródłoznawcze 28, 1983 – 29, 1985.
Michałowski R., Translacja Pięciu Braci Polskich do Gniezna. Przyczynek do dziejów kultu relikwii w Polsce wczesnośredniowiecznej, w: Peregrinationes. Pielgrzymki w kulturze dawnej Europy, Warszawa 1995 (Colloquia Mediaevalia Varsoviensia 2).
Mitkowski J., Data dzienna śmierci „pięciu braci” (1003), Kultura – Oświata – Nauka. Zeszyty Naukowe PAX 1983, nr 5.
Młynarska-Kaletynowa M., O kulcie św. Gotarda w Polsce XII i XIII wieku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. VI, Warszawa 1994.
Novotný V., Začátky kláštera Kladrubského a jeho nejstarší listiny, Praha 1932.
Ommundsen Å., The cults of saints in Norway before 1200, w: Saints and their Lives on the Periphery. Veneration of Saints in Scandinavia and Eastern Europe (c. 1000–1200), Turnhout 2010.
Orme N., English Church Dedications with a Survey of Cornwall and Devon, Exeter 1996.
Pac G., Communities of devotion across the boundaries. Women and religious bonds on the Baltic Rim and in Central-Eastern Europe, eleventh-twelfth centuries, w: Imagined Communities on the Baltic Rim, from the Eleventh to Fifteenth Centuries, Amsterdam 2016.
Pac G., Kobiety w dynastii Piastów. Rola społeczna piastowskich żon i córek do połowy XII wieku. Studium porównawcze, Toruń 2013.
Pac G., Kult świętych a problem granicy między chrześcijaństwem zachodnim i wschodnim w Europie Środkowo-Wschodniej X-XII wieku, w: Granica wschodnia cywilizacji zachodniej w średniowieczu, Warszawa 2014.
Pac G., Richeza, Queen of Poland: profiting from Ottonian descent and royal status, w: Das Sakramentar aus Tyniec. Eine Prachthandschrift des 11. Jahrhunderts und die Beziehungen zwischen Köln und Krakau zur Zeit Kasimir des Erneuerers, Wien-Köln-Weimar 2018 (Forschungen zur Kunstgeschichte, Geschichte und Literatur des Mittelalters 3).
Pac G., Wokół wczesnego kultu św. Ludmiły, Historia Slavorum Occidentis, 2019, nr 1 (20).
Pani L., Aspetti codicologici e paleografii del manoscritto, w: Psalterium Egberti. Facsimile del ms. CXXXVI del Museo Archeologico Nazionale di Cividale del Friuli, red. C. Barberi, [Trieste] 2000 (Relazioni 13).
Petersohn J., Der südliche Ostseeraum im kirchlich-politischen Kräftespiel des Reiches, Polens und Dänemarks vom 10. bis 13. Jahrhundert. Mission – Kirchenorganisation – Kultpolitik, Köln-Wien 1979 (Ostmitteleuropa in Vergangenheit und Gegenwart 17).
Podskalsky G., Chrześcijaństwo i literatura teologiczna na Rusi Kijowskiej (988-1237), tłum. J. Zychowicz, Kraków 2000.
Poppe A., Gertruda-Olisawa, regina Russorum. Materiały do życiorysu, w: Scriptura custos memoriae. Prace historyczne, Poznań 2001.
Poppe A., Opowieść o męczeństwie i cudach Borysa i Gleba. Okoliczności i czas powstania utworu, Slavia Orientalis 18, 1969.
Quentin H., Les martyrologes historiques du Moyen Âge. Étude sur la formation du martyrologe romain, Paris 1908, wyd. 2: Spoleto 2002.
Sauerland H. V., Haseloff A., Der Psalter Erzbischof Egberts von Trier Codex Gertrudianis, in Cividale, Trier 1901.
Schreiner P., Aspekte der politischen Heiligenverehrung in Byzanz, w: Politik und Heiligenverehrung im Hochmittelalter, Sigmaringen 1994 (Vorträge und Forschungen 42).
Serebrjanskij N. J., [wstęp do:] Proložní Legendy o sv. Lidmile a o sv. Václavu, w: Sborník staroslovanských literárních památek o sv. Václavu a sv. Ludmile, red. J. Vajs, Praha 1929.
Skibiński E., Modlitewnik Gertrudy jako źródło historyczne, w: Gertruda Mieszkówna i jej rękopis, Warszawa 2013.
Skwierczyński K., Początki kultu NMP w Polsce w świetle płockich zapisek o cudach z 1148 r., w: Europa barbarica, Europa Christiana. Studia mediaevalia Carolo Modzelewski dedicata, Warszawa 2008.
Smirnova E., The miniatures in the Prayer Book of Princess Gertrude. Programe, dates, painters, Russia Mediaevalis 10, 2001, nr 1.
Smorąg-Różycka M., Bizantyńsko-ruskie miniatury Kodeksu Gertrudy. O kontekstach ideowych i artystycznych sztuki Rusi Kijowskiej w XI wieku, Kraków 2003.
Stevens W. M., rec., Cahiers de civilisation médiévale 47, 2004. Třeštík D., Počátky Přemyslovců, Praha 1981.
Urbánek R., Legenda t. zv. Kristiána ve vývoji předhusitských legend Ludmilských i Václavských a její autor, t. II, cz. 1, Praha 1947.
Uspenskij F., Name und Macht. Die Wahl des Namens als dynastisches Kampfinstrument im mittelalterlichen Skandinavien, Frankfurt am Main 2004; on-line: <http://www.ruthenia. ru/folklore/ouspensky3.pdf>.
Vauchez A., Sainthood in the Later Middle Ages, Cambridge 1997.
White M., Byzantine saints in Rus’ and the cult of Boris and Gleb, w: Saints and their Lives on the Periphery: Veneration of Saints in Scandinavia and Eastern Europe (c. 1000-1200), Turnhout 2010.
White M., Military Saints in Byzantium and Rus, 900-1200, Cambridge 2013.
Wieczorek Sz., Zwiefalten i Polska w pierwszej połowie XII w., Kwartalnik Historyczny 103, 1996, nr 4.
Wiszewski P., Domus Bolezlai. W poszukiwaniu tradycji dynastycznej Piastów (do około 1138 roku), Wrocław 2008.
Wojciechowska M., O największym kodeksie czeskim, Studie o rukopìsech 3, 1964. Wojciechowski T., Kościół katedralny w Krakowie, Kraków 1900.
Wünsch Th., Kultbeziehungen zwischen dem Reich und Polen im Mittelalter, w: Das Reich und Polen. Parallelen, Interaktionen und Formen der Akkulturation im hohen und späten Mittelalter, Ostfildern 2003 (Vorträge und Forschungen 59).
Zilliken G., Der Kölner Festkalender, seine Entwicklung und seine Verwendung zu Urkundendatierungen. Ein Beitrag zur Heortologie und Chronologie des Mittelalters, Bonner Jahrbücher. Jahrbücher des Vereins von Alterumsfreunden im Rheinlande 119, 1910.
Žemlička J., Die Verehrung des heiligen Gotthard (Godehard) im přemyslidischen Böhmen, w: Die Heiligen und ihr Kult im Mittelalter, Praha 2010 (Colloquia mediaevalia Pragensia, 11).
Литвина А. Ф., Успенский Ф. Б., Выбор имени у русских князей в X-XVI вв. Династическая история сквозь призму антропонимики, Москва 2006.
Лосева О. В., Русские месяцесловы XI–XIV веков, Москва 2001.
Назаренко А. В., Западноевропейские источники, w: Древняя Русь в свете зарубежных источников, Москва 2003.
Янин В. Л., Русская княгиня Олислава-Гертруда и её сын Ярополк, Нумизматика и эпиграфика 4, 1963.
Stahování
Publikováno
Jak citovat
Číslo
Sekce
Stats
Number of views and downloads: 506
Number of citations: 0
