Heraldyczny program na relikwiarzowym gotyckim krzyżu sandomierskim. Studium źródłoznawcze
DOI:
https://doi.org/10.12775/RH.2022.03Słowa kluczowe
krzyż sandomierski, złotnictwo późnogotyckie, herby, heraldyka Jagiellonów, Władysław III (Warneńczyk)Abstrakt
Artykuł opisuje i analizuje zespół sześciu herbów wygrawerowanych na stopie gotyckiego krzyża relikwiarzowego z XIV-XV wieku (obiekt nie jest jednorodny), znajdującego się w muzeum w Sandomierzu. Krzyż właściwy z emaliowanymi plakietami został wykonany w XIV wieku, a w wieku XV dodano mu puszkę relikwiarzową i podstawę, na której umieszczono herby. Analiza programu heraldycznego wskazuje, że zespół herbów należy datować na 1440 rok i łączyć z osobą króla Władysława III (Warneńczyka). Tym samym, przyjęte dotąd w literaturze przedmiotu datowanie puszki relikwiarzowej i podstawy krzyża na drugą połowę XV wieku należy skorygować na lata 1439-1440, a dorobione wówczas elementy krzyża uznać – wbrew starszym poglądom – za królewską fundację Władysław III.
Bibliografia
Jahre Deutscher Orden, München 1990.
Bochnak A., Eksport z miast pruskich w głąb Polski w zakresie rzemiosła artystycznego, w: Studia pomorskie, t. II, Wrocław 1957.
Bochnak A., Pagaczewski J., Polskie rzemiosło artystyczne wieków średnich, Kraków 1959.
Bochnak A., Pagaczewski J., Relikwiarz Krzyża Świętego w katedrze sandomierskiej, Prace Komisji Historii Sztuki 7, 1937-1938, z. 1.
Bochniak A., Dzwony kościoła Mariackiego w Krakowie, Katowice-Kraków 2018.
Brzeczkowski T., Ustanowienie podatków nadzwyczajnych w Polsce w XV w., Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych 42, 1981.
Buliński M., Monografia miasta Sandomierza, Warszawa 1879.
Cerchowie M. i S., Kopera F., Pomniki Krakowa, t. I, Kraków-Warszawa 1904.
Chrzanowski T., Kornecki M., Złotnictwo toruńskie. Studium o wyrobach cechu toruńskiego od wieku XIV do 1832 roku, Warszawa 1988.
Chrzanowski T., Sztuka w Polsce Piastów i Jagiellonów. Zarys dziejów, Warszawa 1993.
Dehio-Handbuch der Kunstdenkmäler West- und Ostpreussen, opr. M. Antoni, Berlin 1993.
Dolczewski Z., Sobczak-Jaskulska R., Monstrancja Jagiełłowa z kościoła Bożego Ciała w Poznaniu, Kronika Miasta Poznania 2000, nr 1 (Złotnicy).
Drelicharz W., Kolegiata wiślicka jako miejsce wizualnego dialogu monarchy ze społeczeństwem w XIV-XV wieku, w: Przeszłość jest czasem narodzin. Z dziejów Wiślicy i jej związków z Krakowem, Kraków 2006.
Duda M., Jóźwiak S., Ze świata średniowiecznej symboliki. Gest i forma przysięgi w chrześcijańskiej Europie (X-XV w.), Kraków 2014.
Felczyńska A., Dzwony bazyliki Mariackiej – pozornie dobrze znany zespół dzieł dawnego ludwisarstwa, w: Jako serce pośrodku ciała… Kultura artystyczna kościoła Mariackiego w Krakowie, Kraków 2020-2021.
Fritz J.M., Goldschmiedekunst der Gotik in Mitteleuropa, München 1982.
Gadomski J., Funkcja kościołów fundacji Kazimierza Wielkiego w świetle heraldycznej rzeźby architektonicznej, w: Funkcja dzieła sztuki, Warszawa 1972.
Galkus J., Lietuvos Vytis, Vilnius 2009.
Gąsiorowski A., Malski Wojciech, w: Polski słownik biograficzny, t. XIX (1974).
Gąsiorowski A., Wybór urzędników podczas bezkrólewia w Polsce późnośredniowiecznej, w: Europa – Słowiańszczyzna – Polska. Studia ku uczczeniu Profesora Kazimierza Tymienieckiego, Poznań 1970.
Giergiel T., Herb cylejski. Podstawa czasu fundacji malowideł bizantyńsko-ruskich oraz polski materiał porównawczy, Zeszyty Sandomierskie 19, 2013 (nr 35).
Giergiel T., Pogrunwaldzka fundacja Władysława Jagiełły i Anny Cylejskiej, w: Bitwa grunwaldzka w historii, tradycji i kulturze 1410-2010, Kielce 2010.
Giergiel T., Ptak J., Fryz heraldyczny odkryty w katedrze sandomierskiej, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, seria nova 9 (20), 2009.
Giergiel T., Treści ideowe i funkcje sandomierskiego fryzu heraldycznego, Zeszyty Sandomierskie 20, 2014 (nr 37).
Górczak Z., Podstawy gospodarczej działalności Zbigniewa Oleśnickiego biskupa krakowskiego, Kraków 1999.
Grzęda M., Między normą a naturą. Początki portretu w Europie Środkowej (około 1350-1430), Kraków 2020.
Gumowski M., Pieczęcie królów Polskich, Kraków 1910-1920.
Heymowski A., Herby polskie w brukselskim Armorial Gymnich, recte Lyncenich, Studia Źródłoznawcze 29, 1985.
Heymowski A., Herby polskie w sztokholmskim Codex Bergshammar, Studia Źródłoznawcze 12, 1967.
Hlebionek M., Katalog pieczęci przy dokumentach samoistnych w zasobie Archiwum Państwowego w Bydgoszczy, Warszawa 2012.
Janiak T., Kafle gotyckie w zbiorach Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, Gniezno 2003.
Janicki M.A., Polityczny program ideowy tumby Władysława Jagiełły a czas jej powstania, Średniowiecze Polskie i Powszechne 7 (11), 2015.
Janicki M.A., Problem datowania nagrobka Władysława Jagiełły w świetle źródeł i dotychczasowej literatury, w: Patronat artystyczny Jagiellonów, Kraków 2015 (Studia Jagiellonica 1).
Jasiński J., Technika i organizacja produkcji złotniczej w Poznaniu w XVI i 1 połowie XVII wieku, w: S. Ciepiela, L. Eberle, M. Horn, J. Jasiński, Wyroby rzemieślnicze w Polsce w XIV-XVIII w., Wrocław-Warszawa 1971 (Studia i Materiały z Historii Kultury Materialnej 45).
Jaworska A., Insygnia w herbie Orzeł Biały (koniec XIII-XVIII w.), w: Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 1996.
Jaworska A., Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 2003.
Jóźwiak S., Kwiatkowski K., Szweda A., Szybkowski S., Wojna Polski i Litwy z zakonem krzyżackim w latach 1409-1411, Malbork 2010.
Katalog pieczęci Archiwum Państwowego w Toruniu, z. 1: Pieczęcie królów i królowych polskich do 1572 r., red. M. Hlebionek, Toruń 2020.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, z. 11, opr. J.Z. Łoziński, T. Przypkowski, Warszawa 1962.
Katedra gnieźnieńska, red. A. Świechowska, Poznań-Warszawa 1968-1970, t. I.
Kiersnowski R., Godła jagiellońskie, Wiadomości Numizmatyczne 32, 1988, z. 1-2 (przedruk w: tenże, Historia, pieniądz, herb. Opera selecta, Warszawa 2008).
Kiryk F., Oleśnicki Dobiesław, w: Polski słownik biograficzny, t. XXIII (1978).
Koczerska M., Oleśnicki Jan zwany Głowacz, w: Polski słownik biograficzny, t. XXIII (1978).
Koczerska M., Zbigniew Oleśnicki i kościół krakowski w czasach jego pontyfikatu (1423-1455), Warszawa 2004.
Korytkowski J., Arcybiskupi gnieźnieńscy, prymasowie i metropolici polscy od roku 1000 aż do roku 1821, t. II, Poznań 1888.
Krzak-Weiss K., Polskie sygnety drukarskie od XV do połowy XVII wieku, Poznań 2006.
Krzyż relikwiarzowy ze skarbca katedralnego w Sandomierzu. Dokumentacja konserwatorska, Kraków 2009-2010, maszynopis.
Księga pamiątkowa obchodu pięćsetnej rocznicy zwycięstwa pod Grunwaldem w dniu 15, 16 i 17 lipca 1910 r. w Krakowie z dodaniem albumu literacko-artystycznego poświęconego wielkiej rocznicy dziejowej, opr. K. Bartoszewicz, Kraków 1911.
Kuczyński S.K., Herb Ziemi Sandomierskiej, Zeszyty Sandomierskie 4, 1997 (nr 6).
Kuczyński S.K., Jeszcze o najstarszym berle Uniwersytetu Jagiellońskiego, Wiadomości Numizmatyczne 13, 1969, z. 4.
Kuczyński S.K., Polskie herby ziemskie. Geneza, treści, funkcje, Warszawa 1993.
Kurtyka J., Odrodzone królestwo. Monarchia Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego w świetle nowszych badań, Kraków 2001.
Latocha K.G., Wojciech Malski (ok. 1380-1454) – wojewoda łęczycki i sieradzki oraz namiestnik królewski na Wielkopolskę, Warszawa 2015.
Lepszy L., Pacyfikał sandomierski oraz złotnicy krakowscy drugiej połowy XV stulecia, Sprawozdania Komisji do Badania Historii Sztuki w Polsce 5, 1896.
Łanuszka M., Rysunek w Liber Privilegiorum nr 2 katedry krakowskiej, w: Działalność fundacyjna biskupów krakowskich, Kraków 2016, t. I.
Marciniak R., O rzekomym herbie Wielkopolski XIV i XV wieku, Roczniki Historyczne 65, 1999.
Miodońska B., Małopolskie malarstwo książkowe, Warszawa 1993.
Mroczko T., Architektura gotycka na Ziemi Chełmińskiej, Warszawa 1980.
Mrozowski P., Formy i stylizacje Orła Białego w średniowieczu, w: Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, Warszawa 1996.
Mrozowski P., O sztuce i stylizacji heraldycznej w Polsce XIV-XV wieku, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, seria nowa 1 (12), 1993.
Mrozowski P., Polskie nagrobki gotyckie, Warszawa 1994.
Mrozowski P., Polskie tablice erekcyjne z wieków XIV i XV, Studia Źródłoznawcze 32-33, 1990.
Nowakowski A., Waltoś S., Collegium Maius Uniwersytetu Jagiellońskiego. Sfery i cienie, Kraków b.d.
Orzeł Biały – 700 lat herbu państwa polskiego, Warszawa 1995.
Orzeł Biały. Godło państwa polskiego, opr. M. Woźniakowa, Warszawa 1995.
Pajor P., O budowaniu królestwa. Książęce i królewskie fundacje architektoniczne w Małopolsce jako środek reprezentacji władzy 1243-1370, Kraków 2020.
Piech Z., Herb jako źródło historyczne, Rocznik Polskiego Towarzystwa Heraldycznego, seria nowa 17 (28), 2018.
Piech Z., Monety, pieczęcie i herby w systemie władzy Jagiellonów, Warszawa 2003.
Piech Z., Średniowieczne herby w katedrze wawelskiej. Treści i funkcje, w: Katedra krakowska w średniowieczu, Kraków 1996.
Pieczęcie królów i królowych Polski. Tabularium Actorum Antiquorum Varsoviense Maximum, divisio prima – „InSimul”, Warszawa 2010.
Piekosiński F., Heraldyka polska wieków średnich, Kraków 1899.
Piekosiński F., Wiece, sejmiki, sejmy i przywileje ziemskie w Polsce wieków średnich, Rozprawy Akademii Umiejętności, Wydział Historyczno-Filozoficzny 39, 1900.
Pielas J., Herb Dębno w XV wieku, Kieleckie Studia Historyczne 15, 1999.
Pielas J., Oleśniccy herbu Dębno w XVI-XVII wieku. Studium z dziejów zamożnej szlachty doby nowożytnej, Kielce 2007.
Pietrusiński J., Sztuka średniowieczna w Sandomierzu XII-XV wieku, w: Dzieje Sandomierza. Średniowiecze, t. I, Warszawa 1993.
Piękno darowane. Dzieła ofiarowane Uniwersytetowi Jagiellońskiemu w zbiorach Collegium Maius, Kraków 2014.
Pokora P., Herby na pieczęciach episkopatu doby jagiellońskiej (do końca XV wieku), w: Pieczęcie herbowe – herby na pieczęciach, Warszawa 2011.
Polanowski L., Kolegiata sandomierska. Kilka uwag na temat jej architektury i wystroju w okresie średniowiecza, Zeszyty Sandomierskie 17, 2011 (nr 32).
Polen im Zeitalter der Jagiellonen 1386-1572, Wien 1986.
Poniewozik L., Prałaci i kanonicy sandomierscy w okresie średniowiecza, Toruń 2004.
Potkowski E., Monarsze dary książkowe w polskim średniowieczu – pogrunwaldzkie dary Jagiełły, w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków 1993.
Potkowski E., Nach der Schlacht von Tannenberg. Schenkungen des Königs Władysław Jagiełło an die polnischen Kirchen, w: Mittelalterliche Kultur und Literatur im Deutschordensstaat in Preussen. Leben und Nachleben, Toruń 2008 (Sacra Bella Septentrionalia 1).
Prokop K.R., Arcybiskupi gnieźnieńscy w tysiącleciu, Kraków 2000.
Ptak J., Heraldyczna zawartość fryzu – herby państwowe i monarsze, Zeszyty Sandomierskie 17, 2011 (nr 32).
Ptak J., Heraldyczna zawartość fryzu – herby ziemskie, Zeszyty Sandomierskie 18, 2012 (nr 33).
Ptak J., Zespoły herbów obecne w wystroju architektonicznym i dekoracjach bazyliki katedralnej w Sandomierzu, Zeszyty Sandomierskie 25, 2019 (nr 48)
Rabiej P., Herb kardynała Zbigniewa Oleśnickiego biskupa krakowskiego i jego funkcje, Historia. Pismo Młodych Historyków 1, 1993.
Rabiej P., Užmirštas paminklas. 1425 m. krikštykla Krokuvos Šv. Stepono bažnyčioje, w: Jogailos ir Vytauto laikai. Mokslinių straipsnių rinkinys, skirtas Žalgirio mūšio 600-osioms metinėms, Kaunas 2011.
Regulska G., Brodnicki relikwiarz Drzewa Krzyża Św. i inne XIV-wieczne relikwiarze pruskie, Biuletyn Historii Sztuki 74, 2012, z. 3-4.
Regulska G., Gotyckie złotnictwo w Polsce. Katalog zabytków, t. I-II, Warszawa 2015.
Rimša E., Heraldika. Iš praeities į dabatį, Vilnius 2004.
Rimša E., Heraldry past to present, tłum. V. Arbas, Vilnius 2005.
Rokosz M., Dzwony i wieże królewskiej katedry na Wawelu. Dzwon Zygmunta, Kraków 2021.
Rokosz M., Dzwony i wieże Wawelu, Kraków 2006.
Różycka-Bryzek A., Freski bizantyńsko-ruskie fundacji Jagiełły w kaplicy zamku lubelskie, Lublin 2000.
Samek J., Importy w polskim rzemiośle artystycznym (na przykładzie złotnictwa i jubilerstwa), w: O rzemiośle artystycznym w Polsce, Warszawa 1976.
Sigilla regum et reginarum Poloniae. Pieczęcie królów i królowych Polski ze zbiorów Archiwum Głównego Akt Dawnych, Warszawa 2015.
Skarby Rzeczypospolitej. Z dziejów kolekcjonerstwa sztuki w Polsce od XIII do końca XVIII wieku, [Warszawa 2002].
Sobieszczyk J., Mieszczaństwo średniowiecznej Brodnicy, w: Szkice brodnickie, t. II, Brodnica 1993.
Sobociński W., Historia rządów opiekuńczych w Polsce, Czasopismo Prawno-Historyczne 2, 1949.
Sochacka A., Jan z Czyżowa namiestnik Władysława Warneńczyka. Kariera rodziny Półkoziców w średniowieczu, Lublin 1993.
Sochacka A., Konfederacja Spytka z Melsztyna z 1439 r. Rozgrywka polityczna czy ruch ideologiczny?, Rocznik Lubelski 16, 1973.
Sperka J., Czwojdrak B., Konfederaci Spytka z Melsztyna z roku 1439, w: Król a prawo stanów do oporu, Kraków 2010.
Sperka J., Osobiste akty hołdownicze panów polskich z okresu panowania Władysława Jagiełły, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, t. IX, Warszawa 2001.
Sroka S.A., Zawitkowska W., Itinerarium Władysława III 1434-1444, Warszawa 2017.
Stępień U., Krzyż relikwiarzowy, w: Na znak świetnego zwycięstwa. W sześćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem, t. II, Kraków 2010.
Sułkowska-Kurasiowa I., Oleśnicki Zbigniew z Oleśnicy, w: Polski słownik biograficzny, t. XXIII (1978).
Sułkowska-Kurasiowowa I., Polska kancelaria królewska w latach 1447-1506, Wrocław-Warszawa 1967.
Szczepkowska-Naliwajek K., Emalie wczesnego gotyku, w: Rzemiosło artystyczne. Materiały Sesji Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Warszawa 1996, t. I.
Szczepkowska-Naliwajek K., Krzyż relikwiarzowy z Brodnicy, w: Ornamenta Ecclesiae Poloniae. Skarby sztuki sakralnej, wiek X-XVIII, Warszawa 1999.
Szczepkowska-Naliwajek K., La Croix de Sandomierz et les émaux translucides en Pologne, w: Studi di Oreficeria a cura di Anna Rosa Calderoni Masetti, Roma 1996 (Bolletino D’Arte, Supplemento 95).
Szczepkowska-Naliwajek K., Relikwiarze średniowiecznej Europy od IV do początku XVI wieku. Geneza, treści, styl i techniki wykonania, Warszawa 1996.
Szczepkowska-Naliwajek K., Złotnictwo gotyckie Pomorza Gdańskiego, Ziemi Chełmińskiej i Warmii, Wrocław-Warszawa 1987.
Szybkowski S., Szlacheckie elity urzędnicze we wspólnocie terytorialnej w późnym średniowieczu (na przykładzie środkowopolskim), w: Człowiek w średniowieczu. Między biologią a historią, Łódź 2009.
Szymański J., Herbarz średniowiecznego rycerstwa polskiego, Warszawa 1993.
Świechowska A., Pacyfikał, w: Katedra gnieźnieńska, red. A. Świechowska, t. I, Poznań-Warszawa 1970.
Titkow S., Pieczęć królewicza Kazimierza Kazimierzowica Jagiellończyka z okresu starań o koronę węgierską i jej program polityczny, Studia Źródłoznawcze 57, 2019.
Treasury Objects of the Middle Ages, London 2021.
Trelińska B., Gotyckie pismo epigraficzne w Polsce, Lublin 1991.
Urzędnicy centralni i nadworni Polski XIV-XVIII wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1992.
Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku. Spisy, red. A. Gąsiorowski, Wrocław-Warszawa 1990.
Utzig J., Nawiązania do przeszłości w fundacjach artystycznych kardynała Zbigniewa Oleśnickiego, w: Działalność fundacyjna biskupów krakowskich, Kraków 2016, t. I, t. I.
Uzbrojenie w Polsce średniowiecznej 1350-1450, red. A. Nadolski, Łódź 1990.
Walczak M., Berła kardynalskie Zbigniewa Oleśnickiego, Fryderyka Jagiellończyka i Bernarda Maciejowskiego, w: Działalność fundacyjna biskupów krakowskich, Kraków 2016, t. I.
Walczak M., Ikonografia miniatury na dokumencie odpustowym kardynała Zbigniewa Oleśnickiego z roku 1449 w świetle papieskiej i soborowej propagandy w średniowieczu, w: Magistro et amico amici discipulique. Lechowi Kalinowskiemu w osiemdziesięciolecie urodzin, Kraków 2002.
Walczak M., Inscenizacja triumfu. Grunwald wobec tradycji propagandowej zwycięstw wojennych w średniowieczu, w: Conflictus magnus apud Grunwald 1410. Między historią a tradycją, Malbork 2013 (przedruk w: tenże, Do źródła, Kraków 2020).
Walczak M., Monstrancja, w: Na znak świetnego zwycięstwa. W sześćsetną rocznicę bitwy pod Grunwaldem, t. II, Kraków 2010.
Walczak M., Najstarsza berła Uniwersytetu Jagiellońskiego. Przyczynek do badań nad insygniami władzy w późnym średniowieczu i we wczesnym okresie nowożytnym, w: tenże, Do źródła, Kraków 2020.
Walczak M., Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 2006.
Walczak M., Sic enim Constantinus… Portret konny króla Władysława Jagiełły w kaplicy Trójcy Świętej na zamku w Lublinie, w: tenże, Do źródła, Kraków 2020.
Walczak M., Topografia nekropolii królewskiej na Wawelu w średniowieczu, w: Klejnot w koronie. 650-lecie konsekracji katedry krakowskiej, Kraków 2017.
Walkowiak M., Dekoracja malarska zachodniego przęsła prezbiterium katedry w Sandomierzu. Scenografia królewskiego teatru władzy Władysława Jagiełły, Zeszyty Sandomierskie 18, 2012 (nr 33).
Wawel 1000-2000, Kraków 2000, t. I-III.
Wdowiszewski Z., Genealogia Jagiellonów i Domu Wazów w Polsce, Kraków 2005.
Wilk-Woś Z., Defensor cleri libertatisque vestustae assertor, patriae praecipuus clypeus – śladami stryja? Kilka uwag o karierze Zbigniewa Oleśnickiego młodszego, w: Ecclesia, regnum, fontes. Studia z dziejów średniowiecza, Warszawa 2014.
Wiśniewski J., Katalog prałatów i kanoników sandomierskich od 1186 do 1926, tudzież sesje kapituły sandomierskiej od 1581 do 1866, Radom 1928.
Włodarek A., Czy nagrobek króla Władysława Jagiełły został ukończony w roku 1430?, w: Klejnot w koronie. 650-lecie konsekracji katedry krakowskiej, Kraków 2017.
Woźniak M., Die Goldschmiedekunst in Preussen im Dienste des Ordens, der Kirche und der Städte, w: Mittelalterliche Kultur und Literatur im Deutschordensstaat in Preussen: Leben und Nachleben, Toruń 2008 (Sacra Bella Septentrionalia 1).
Woźniak M., Krzyż relikwiarzowy (z fundacji Jakuba z Sienna), w: Gniezno pierwsza stolica Polski. Miasto świętego Wojciecha, Gniezno 1995.
Woźniak M., Złotnictwo gotyckie w Prusach, w: Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach, Malbork 2010, t. II.
Wyrozumski J., Kościół kolegiacki Najświętszej Panny Marii w Sandomierzu fundacji Kazimierza Wielkiego, Zeszyty Sandomierskie 17, 2011 (nr 32).
Żygulski Z. jun., Broń w dawnej Polsce na tle uzbrojenia Europy i Bliskiego Wschodu, Warszawa 1982.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 259
Liczba cytowań: 0
