Relacje kobiet z roślinami – od tradycyjnego folkloru po współczesną codzienność. O potrzebie związków człowieka z naturą

Abstract

Przyroda traktowana jako aktywny uczestnik rzeczywistości społeczno-materialnej, relacyjnej sieci współzależności, w której współistnieją ludzie, nie-ludzie, przedmioty, krajobrazy i technologie stanowi istotny przedmiot zainteresowań antropologii posthumanistycznej (por. Ingold 2003; 2011; Majbroda 2021). Szczegółowo rozpatrywane udziały różnych gatunków roślin w kształtowaniu sposobu życia tradycyjnych społeczności eksponowane są w pracach z obszaru etnografii środowiskowej, etnobotaniki, a także studiów nad folklorem (por. Kujawska i in. 2016; Bartmiński 2022). Wątek tego rodzaju powiązań człowieka ze środowiskiem naturalnym, także światem roślinnym, pojawia się również w szerszym dyskursie społecznym, co potwierdzają podejmujące ten temat rozmaite debaty publiczne, inicjatywy społeczne oraz wystawy muzealne 1. Akcentowanie znanych z tradycji ludzko-roślinnych zależności wydaje się szczególnie ważne w czasie kryzysu klimatycznego i ekologicznego, wzrostu znaczenia w życiu społecznym nowoczesnych technologii informatycznych, a zwłaszcza sztucznej inteligencji, która odsuwa nas od myślenia o wadze naturalnych procesów środowiskowych. W diagnozowaniu i opisywaniu aktualnej sytuacji kulturowej coraz częściej wskazuje się na potrzebę powrotu do silnych związków człowieka z naturą. Szczególną wartość zyskują w tym kontekście odwołania do specyfiki współbycia ludzi i środowiska w kulturze tradycyjnej wsi, kojarzonej z przywiązaniem do ziemi, uprawą roli jako podstawą egzystencji i życiem w otoczeniu doskonale rozpoznanej, ale też intensywnie doświadczanej przyrody.

Tematyka wieloaspektowych związków roślin z życiem ludzkim podjęta została również w wydanej ostatnio monografii Sary Orzechowskiej Kobiety i rośliny w folklorze polskim (2024). W tej pracy autorka koncentruje się na relacjach między społecznością chłopską, w szczególności kobietami, a szeroko rozumianym środowiskiem, w którym one żyły, zarówno kulturowym, jak i przyrodniczym. Opisuje miejsce roślin w życiu kobiet uwzględniając silne uwikłanie wybranych gatunków w konteksty obrzędowe i wierzeniowe oraz ich potencjał sprawczego wpływania na otaczającą rzeczywistość w sposób nie tylko symboliczny, ale i dosłowny. W ujęciu autorki rośliny towarzyszą życiu chłopskiej kobiety na kolejnych etapach jej fizycznego i społecznego dojrzewania, służą potwierdzaniu zmian dokonujących się w kobiecej biografii. Ze względu na przedmiot zainteresowań S. Orzechowskiej praca ta lokuje się w obszarze antropologicznych badań nad folklorem, ale jednocześnie w szerszej perspektywie łączącej etnobotanikę, ekologię kulturową, gender studies oraz antropologiczne nurty badań nad relacjami ludzi i nie-ludzi. Potwierdza doskonale ustalenia antropologów, dotyczące ważności powiązań człowieka jako twórcy kultury z otaczającym go środowiskiem naturalnym (por. m.in. Herzfeld 2001: 241–268; Ingold 2003: 73–86; Macnaghten, Urry 2005: 228–279); ukazuje jak przyroda, a dokładnie wybrane rośliny, mają wpływ na ludzkie/kobiece zachowania – obrzędowe i powszednie, oddziałując także na szerszy charakter stosunków społecznych.