„Sarmacka perspektywa sławy”? O micie sarmackim w kontekście szlacheckiego etosu rycerskiego

Abstract

Wychodząc od nawiązania do tytułu książki Mariana Kaczmarka Sarmacka perspektywa sławy. Nad „Wojną chocimską” Wacława Potockiego, omawiam funkcjonowanie pojęć Sarmata/ sarmacki i pochodnych w poezji i prozie okolicznościowej, religijnej (kazania), epice bohaterskiej, kronikach, jak też wszelkiej twórczości literackiej (m.in. Macieja Stryjkowskiego, Jana Kochanowskiego, Abrahama Rożniatowskiego, Marcina Paszkowskiego, Samuela Hutora Szymanowskiego, Piotra Skargi, Jakuba Hasjusza, Łukasza Opalińskiego i Mikołaja Karola Juniewicza i in.), mającej wymiar dydaktyczny czy też parenetyczny od połowy XVI do połowy XVIII wieku. Dążę do ustalenia, jak w epoce funkcjonowały słowa nawiązujące do sfery pojęć sarmackich, wywodzonych z mitu etnogenetycznego w kontekście etosu rycerskiego. Celem studium jest bowiem przebadanie w oparciu o literaturę kształtowania się i ewolucji „sarmackiej samoświadomości” społeczności szlacheckiej. Upadek ideałów sarmackich daje się zaobserwować w Coś nowego Opalińskiego, a później Refleksyjach duchownych Juniewicza. Przypominam, że mit sarmacki jest mitem założycielskim wspólnoty, która powstała w momencie zawarcia unii Korony Polskiej i Wielkiego Księstwa Litewskiego. Sarmatami XVII i XVIII wieku była szlachta i magnateria niekoniecznie narodowości polskiej, zaś polsko-łacińska kultura tej wspólnoty ufundowana została na zunifikowanym szkolnictwie jezuickim i pijarskim. Dochodzę do wniosku, iż ustanowione przez myślicieli klasycyzmu stanisławowskiego pojęcie sarmatyzm w odniesieniu do tego, co wyłania się z dzieł literackich, nie jest potrzebne. Można je zastąpić określeniem „sarmackość”, które bliższe jest funkcjonującym w epoce słowom takim jak Sarmata, Sarmacja i sarmacki bądź pojęciem „kultura szlachecka”.