„Wampiryczne dzieci” – ofiary wierzeń w magia posthuma na Morawach w XVIII w.
DOI:
https://doi.org/10.12775/KLIO.2020.027Słowa kluczowe
magia, wierzenia, wampiry, Morawy, XVIII wiek, Cesarstwo AustriackieAbstrakt
Tereny pogranicza śląsko-morawskiego czy samych północnych Moraw już od końca XVI stulecia stanowiły miejsce zaciętych bojów z powstającymi z grobów zmarłymi. Dlatego też w późniejszych, głównie XVIII-wiecznych publikacjach zaczął pojawiać się termin definiujący te zjawiska jako magia posthuma. Nasilenie wierzeń w pośmiertną magię przypada na przełom XVII i XVIII w. Ugruntowały się wierzenia, że osoba zmarła, której ciało po śmierci nie wykazuje normalnych, pośmiertnych oznak (stężenie), była czarownicą lub czarownikiem. W pierwszej połowie XVIII stulecia wiara w szkodliwych zmarłych dotknęła również dzieci. W pierwszej połowie XVIII w. obserwujemy nasilenie się wierzeń związanych z możliwością „infekcji” innych zwłok, dokonanej przez zmarłego posądzanego o pośmiertną, złą aktywność. Stąd też zaczęto ekshumować ciała dzieci. Wyraźnie należy podkreślić, że w przebadanych przypadkach ekshumowanych ciał dzieci i niemowląt, które następnie zostały spalone przez kata, nie mamy do czynienia z osobnikami zmarłymi przed chrztem. Do jednego z pierwszych przypadków dotyczących ekshumacji zwłok dzieci związanych z wierzeniami w magia posthuma doszło wiosną 1701 r. w miasteczku Libavá (niem. Liebau). Jednak histeria i eksterminacja na wielką skalę szkodliwych zmarłych w tym mieście i okolicznych miejscowościach nastąpiła dopiero w 1726 r. Wówczas wykopano zwłoki należące do 13 dorosłych (11 kobiet i 2 mężczyzn) oraz ponad 60 dzieci, które spalono na granicy. Za „pacjenta zero” uznano Georga Polzera, który pośmiertnie miał rozprzestrzeniać „zarazę czarostwa”. Procesy osób żywych i zmarłych (w tym dzieci) wygaszano dopiero po 1755 r., kiedy dekret cesarzowej Marii Teresy z 1 marca 1755 r. został wymierzony w dawne wierzenia i przesądy wobec czarów, magii, duchów, zjaw i wampirówBibliografia
Źródła
Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Akta majątku Hochbergów, sygn. VII-2307, Protokoły sądowe 1708–1713.
Archiwum Państwowe we Wrocławiu, Akta miasta Wrocławia (Księgi), sygn. E 2.6.
Moravský zemský archiv v Brně, Moravské místoržitelství – patenty, karton 70, sygn. M 23.
Národní Archiv w Pradze, Apelační soud, sygn. 226.
Státní okresní archiv Bruntál se sídlem v Krnově, Archiv města Moravský Beroun, sygn. 309, „Služební cedule” berounského kata Mertena Lindnera, určující jeho práva a povinnosti, poplatky za jednotlivé úkony apod. 1626.
Státní okresní archiv Bruntál se sídlem v Krnově, Archiv města Moravský Beroun, sygn. 490, Kniha ročních účtů města 1620–1632.
Státní okresní archiv Bruntál se sídlem v Krnově, fond Farní úřad Leskovec, sygn. 45.
Státní okresní archiv Olomouc, Archiv města Šternberka, sygn. 396, Das schwarze Buch 1628–1735.
Státní okresní archiv v Olomouci, fond Archiv města Olomouc, M1-1, karton 27, inv. č. 671, sygn. 21/IV.
Zemský archiv Opava pobočka Olomouc, sbírka rukopisů, sygn. C.O. 632 (1. svazek).
Zemský archiv v Opavě, pobočka Olomouc, Arcibiskupská konzistoř Olomouc, sygn. C13, kartony nr 2278, 2279 i 2280.
Zemský archiv v Opavě, pobočka Olomouc, fond Lenní dvůr Kroměříž, léno Hrozová, karton 333, inv. č. 5220, sign. Misc. VIII/72.
Zemský archiv v Opavě, pobočka Olomouc, Sbírka matrik Severomoravského kraje, Římskokatolická fara Město Libavá, Bu VI 4, sygn. 5878.
Zemský archiv v Opavě, Sbírka matrik Severomoravského kraje, Římskokatolická fara Velké Heraltice, J IX 8, sygn. 785.
Zentralarchiv des Deutschen Ordens Wien (DOZA), sygn. Mei23/2.
Zentralarchiv des Deutschen Ordens Wien (DOZA), sygn. Mei23/9.
Artykuły i opracowania
Almond P. C., Diabeł. Nowa biografia, tłum. P. Maksymowicz, Warszawa 2018.
Berger K., Die Geschichte der Stadt Römerstadt, „Zeitschrift des deutschen Vereines für die Geschichte Mährens und Schlesiens” 1909, Bd. 13, H. 1–2.
Berger K., Geschichte der Stadt Bärn, Brünn 1901.
Bohn T. M., Der Vampir. Ein europäischer Mythos, Köln–Weimar–Wien 2016.
Bombera J., Posmrtná magie na libavsku, w: R. Zuber, J. Bezděčka, J. Bombera, Z doby prvních letů na koštětí – Do nitra Askiburgionu, Moravský Beroun 2000.
Braccini T., Před Drakulou. Archeologie upíra, Praha 2014.
Bylina S., Problem słowiańskiego świata zmarłych: kategorie przestrzeni i czasu, „Światowit” 1995, nr 40.
Calmet A., Gelehrte Verhandlung der Materi, Von Erscheinungen der Geisteren, Und denen Vampiren in Ungarn, Mahren ec. Aus deren Anlass auch darin von Zaubereyen und Hexereyen, Th. 2, Augspurg 1752.
Dąbrowska-Burkhardt J., Kochanek czarownicy. Semantyczna analiza XVII-wiecznych protokołów z przesłuchań osób posądzonych o czary w mieście Grünberg [Zielona Góra], „Scripta Neophilologica Posnaniensia” 2014, t. 14.
Duma P., Śmierć nieczysta na Śląsku. Studia nad obrządkiem pogrzebowym społeczeństwa przedindustrialnego, Wrocław 2015.
d’Elvert Ch., Das Zauber und Hexenwesen, dann der Glauben an Vampyre in Mähren und Oesterr. Schlesien, „Schriften der historisch-statistischen Sektion der k. k. mähr. schles. Gesellschaft des Ackerbaues, der Natur und Landeskunde” 1859, Bd. 12.
Falis A., Zabiegi antywampiryczne w grobach dziecięcych we wczesnośredniowiecznej Polsce, w: Przez granice czasu. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Jerzemu Gąssowskiemu, red. A. Buko, W. Duczko, Pułtusk 2008.
Geremek B., Poczucie przestrzeni i świadomość geograficzna, w: Kultura Polski średniowiecznej XIV–XV w., red. B. Geremek, Warszawa 1997.
Hamberger K., Mortuus non mordet. Dokumente zum Vampirismus 1689–1791, Wien 1992.
Hexenkinder-Kinderband-Straßenkinder, „Hexenforschung”, Bd. 15, Hrsg. W. Behringer, C. Opitz-Belakhal, Bielefeld 2016.
Kizik E., Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku, Gdańsk 1998.
Klaniczay G., Decline of witches and rise of vampires in 18th century Habsburg Monarchy, „Ethnologia Europaea” 1987, vol. 17.
Klapper G. A., Chronik für Michelsdorf im Riesengebirge, Bd. 1, [s.l.] 1919.
Klapper J., Die schlesischen Geschichten von den schädigenden Toten, „Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde” 1901, Bd. 11.
Klapper J., Schlesische Sagen älterer Zeit, „Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde” 1938, Bd. 37.
Kohler J., Lebens und Rechtsbräuche der Bulgaren, „Zeitschrift für Vergleichende Rechtswissenschaft” 1916, Bd. 33.
Kolberg O., Lud. Jego zwyczaje, sposób życia, mowa, podania, przysłowia, obrzędy, gusła, zabawy, pieśni, muzyka i tańce, t. 55: Ruś Karpacka, cz. 2, Kraków–Poznań, 1971.
Kolczyński J., Jeszcze raz o upiorze (wampirze) i strzygoni (strzydze), „Etnografia Polska” 2003, t. 47, z. 1–2.
Kowalski P., Granica. Próba uporządkowania kategorii antropologicznych, w: Pogranicze jako problem kultury, red. T. Smolińska, Opole 1994.
Kowalski P., Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007.
Kowalski P., Leksykon znaki świata. Omen, przesąd, znaczenie, Wrocław 1998.
Krasová M., Hexenprozzese in den Ländern der Böhmischen Krone, „Bohemia” 1988, Bd. 29.
Kropacz F. S., Geschichte der Eulenburg in Mähren, „Schriften der historisch-statistischen Sektion der k. k. mähr.-schles. Gesellschaft zur Beförderung des Ackerbaues, der Natur und Landeskunde” 1865, Bd. 14.
Lambrecht K., Wiedergänger und Vampire in Ostmitteleuropa – Posthume Verbrennung statt Hexenverfolgung?, „Jahrbuch für Ostdeutsche Volkskunde” 1994, Bd. 37.
Lehr U., Niekochani zmarli, „Etnografia Polska” 2006, t. 50, z. 1–2.
Lucae F., Schlesiens curieuse Denkwürdigkeiten: oder vollkommene Chronica von Ober und Niederschlesien welche in sieben Haupttheilen vorstellet alle Fürstenthümer und Herrschaften mit ihren Ober-Regenten, Landes-Fürsten, Hofhaltungen, Stamm-Registern, Verwandschaften, Herren und Addelichen Geschlechtern, Tituln, Wappen, Beschaffenheiten, Grenzen, Religionen, Schulen, Fruchtbarkeiten, Ströhmen, Bergen, Sitten, Manieren, Gewerben und Maximen der alten und heutigen Inwohner: Sowohl auch deren Verfassungen, Regierungs-Arten, Staats u. Justitzwahlen, Reichthümer, Regalien, Kriegs und Friedenshändel, Veränderungen, Priuilegien, Verträge, Bündnisse, Edicta, u. d. g. ausgefertigt, Franckfurt am Mayn 1689.
Maiello G., Vampyrismus a magia posthuma, Praha 2014.
Marcińczak B., „Między łacnowiernością i niewiernością”. Diabeł, magia i czary w Nowych Atenach i Diable w swojej postaci, Warszawa 2014.
Martinek B., K otázce tzv. posmrtné magie na panství Velké Heraltice v 18. století, „Sborník bruntálského muzea”, Kateřina 2001.
Matthias G. A., Chronica der Stadt und des ehemal. Herzogthums Crossen. Von der frühesten Vergangenheit bis auf das Jahr 1848, Crossen 1853.
Monschmidt F. S., et al., Ministerium Exorcisticum: Quô Exorcista Possessos, Obsessos, Et Maleficiatos à Daemonijs, Eorúmque Maleficis Vexationibus in Sola Virtute SS. Nominis Domini Nostri Jesu Christi Certò & Infallibiliter Si Est Ad Majorem Dei Gloriam, & Vexati Salutem Facillimô & Brevissimô Modô Liberare Potest. Cum Annexis Thesibus Theologicis Ad Mentem Doctoris Subtilis Joannis Duns-Scoti Ex Tribus Libris Sententiarum, Oppaviae 1738.
Moszyński K., Kultura ludowa Słowian, cz. 2: Kultura duchowa, Kraków 1934.
Neder E., Hexenprozesse in Böhmen 1680–1724, „Mittheilungen des Nordböhmischen Excursions-Club” 1909.
Nentwig, Einen Spuk in Giersdorf, „Wanderer im Riesengebirge” 1903, Bd. 9.
Neubauerová M., Polách D., Zpráva o nevíře/Raport o niewierze/Die Nachricht vom Unglaube, Šumperk 2010.
Pogorzelska K., Pakt z diabłem z Lewina Kłodzkiego z 1697 roku. Przyczynek do badań nad czarami na ziemi kłodzkiej, „Zeszyty Muzeum Ziemi Kłodzkiej” 2017, nr 14.
Pol N. , Jahrbücher der Stadt Breslau. Zum erstenmal aus dessen eigener Handschrift, Bd. 3, Hrsg. J. G. Büsching, Breslau 1819.
Potkowski E., Dziedzictwo wierzeń pogańskich w średniowiecznych Niemczech. Defuncti vivi, Warszawa 1973.
Prucek J., Kronika Mikuláše Františka Kerneria z let 1658–1689, „Okresní archiv Olomouc 1985”, Olomouc 1986.
Ranfft M., Tractat von dem Kauen und Schmatzen der Todten in Gräbern, Leipzig 1734.
Roux J.-P., Krew – mity, symbole, rzeczywistość, tłum. M. Perek, Kraków 1994.
Schertz K. F., Magia posthuma per iuridicum illud pro et contra suspenso nonnullibi iudicio investigata, Olomucij 1704.
Slezáková M., Charakteristika a historická interpretace vampýrských událostí na Moravě a ve Slezsku. Na případu Marianny Saligerové ze Svobodných Heřmanic na Bruntálsku, „Vlastivědný věstník moravský” 2012, Roč. LXIV, č. 2.
Sprenger J., Kraemer H., Młot na czarownice, (wersja uwspółcześniona), tłum. E. Ząbkowic, Wrocław 2008.
Stieff Ch., Schlesisches Historisches Labyrinth, Oder Kurtzgefaste Sammlung Von hundert Historien Allerhand denckwürdiger Nahmen, Verter, Personen, Gebräuche, Solennitäten und Begebenheiten In Schlesien: Aus den weitläufftigen gedruckten Chronicken und vielen geschriebenen Uhrkunden zum Vergnügen allerhand Liebhaber Schlesischer Geschichte, in einem kürtzern und bessern Zusammenhange mit vielfältigen neuen Beyträgen zu der alten und neuen Schlesischen Historie verfertiget, Breslau–Leipzig 1737.
Vitovská-Slezáková M., První případy posmrtné magie na severní Moravě a ve Slezsku, „Časopis Matice moravské” 2015, Roč. 134.
Vlačić V., Militärberichte und Vampirmythos, w: Vampirismus und magia posthuma im Diskurs der Habsburgermonarchie, Hrsg. Ch. Augustynowicz, U. Reber, Wien–Berlin 2011.
Von einem besonderen Bagräbniß Aberglauben, w: Sammlung von Natur und Medicin – wie auch hierzu gehörigen Kunst und Literatur Geschichten. So sich An. 1719. in den 3. Sommer Monaten in Schlesien und andern Ländern begeben, Leipzig–Budißin 1719.
Wijaczka J., Procesy o czary w Prusach Książęcych (Brandenburskich) w XVI–XVIII wieku, Toruń 2007.
Wojtucki D., „Żywe trupy” na kartach nowożytnych ksiąg metrykalnych na Śląsku i Morawach, „Krakowskie Studia z Historii Państwa i Prawa” 2020 (w druku).
Wojtucki D., „Żywe trupy”: wiara w powracających zmarłych w świetle wydarzeń w jednym ze śląskich miast w latach 1591–1592, w: W kręgu myśli Władysława Czaplińskiego, „Wrocławskie prace z historii nowożytnej”, t. 1, red. F. Wolański, L. Ziątkowski, Wrocław 2016.
Wojtucki D., Korespondencja Praskiej Izby Apelacyjnej z miastami na Śląsku w latach 1548–1740, „Klio” 2012, nr 23.
Wojtucki D., Przypadek Poltergeista z Rybnicy Leśnej z 1709 r. Przyczynek do wierzeń w „magia posthuma” na Śląsku, w: Staropolski Ogląd Świata. Nulla dies sine linea. Księga jubileuszowa dedykowana prof. Bogdanowi Rokowi w 70. rocznicę urodzin, red. E. Kościk, F. Wolański, R. Żerelik, Toruń 2017.
Wojtucki D., Publiczne miejsca straceń na Dolnym Śląsku od XV do połowy XIX wieku, Katowice 2009.
Wójcik M. L., Chwile strachu i trwogi. Klęski żywiołowe, konflikty zbrojne i tumulty w średniowiecznym Wrocławiu, Racibórz 2008.
Zuber R., Pověry, čarodějnické procesy, vampýrismus, w: R. Zuber, J. Bezděčka, J. Bombera, Z doby prvních letů na koštětí – Do nitra Askiburgionu, Moravský Beroun 2000.
https://wiadomosci.onet.pl/swiat/wlochy-archeolodzy-odkryli-szkielet-10-letniego-wampir-z-lugnano/evxjnvd (dostęp: 13.10.2018)
https://www.krone.at/1789138?fbclid=IwAR26zgGmkvhwyxzb8jTqa2ruBgcuR0iszhMAbMGZhbDGrl1kEjczmlnQFLk (dostęp: 03.12.2018)
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 722
Liczba cytowań: 0