Ludzie starzy na wsi podlaskiej w dobie reform agrarnych w Rosji w XIX wieku
DOI:
https://doi.org/10.12775/KLIO.2022.016Słowa kluczowe
ludzie starzy, rodzina chłopska, pozycja w gospodarstwie domowym, wzorce współmieszkania, gubernia grodzieńska XIX w.Abstrakt
Artykuł ma na celu przeanalizowanie roli i miejsca ludzi starych w rodzinie chłopskiej na Podlasiu, włączonym w końcu XVIII w. do Rosji, w czasie reform agrarnych dokonujących się w tym państwie w XIX w. Jego podstawę źródłową stanowią spisy mieszkańców parafii Trzcianne z 1843 i 1882 r. W efekcie dla badanego okresu określono nie tylko dominującą formę rodzinną ogółu chłopskich gospodarstw domowych, lecz także strukturę gospodarstw kierowanych przez seniorów (60 lat i więcej). Ponadto ustalono moment rezygnacji jednostki z pozycji głowy gospodarstwa, który wyznaczał początek starości i zmianę dotychczasowego statusu społecznego w obrębie wspólnoty rodzinnej i całej wsi oraz stopień izolacji rodzinnej i społecznej seniorów z uwzględnieniem ich płci. Temu służyło dokładniejsze poznanie powiązań osobowych wynikających z charakteru współmieszkania, z uwzględnieniem, obok pozycji zajmowanej w gospodar
Bibliografia
Bibliografia załącznikowa
Źródła archiwalne
Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Spis parafian Trzciańskiego Rzymsko- katolickiego kościoła parafialnego, stan na 1843 r.; Spis parafian Trzciańskiego Rzymsko-katolickiego kościoła parafialnego w 1882 r.
Źródła drukowane
Kodeks Dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej (1387-1507), wyd. J. Fijałek, W. Semkowicz, t. 1. z. 2, Kraków 1939.
Opisy parafii dekanatu augustowskiego z roku 1784 r., oprac. W. Wernerowa, ,,Studia Podlaskie’’ 1993, t. 4, s. 161-239.
Literatura
A’Hearn Brian, Baten Jôrg, Crayen Dorothee, Quantifying quantitaive literacy. Age heaping and the history of human capital, ,,Journal of Economic History’’ 2009, vol. 69, no. 3, s. 783-808.
Baranowski Bohdan, Życie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX wieku, Warszawa 1969.
Bois Jean-Pierre, Lequin Yves, Troyansky David G., La progressive mutation des structures, [w:] Histoire des populations de l’Europe, vol. 2: La révolution démographique 1750- 1914, sous la dir. J.-P. Bardet, J. Dupâquier, Paris 1998, s. 161-191.
Borowik Przemysław, Podlaska wieś Zubole. Szkic historyczny, Trzcianne 2010.
Bourdelais Patrice, Le poids démographique de la femme seule en France (deuxième moitié XIXe siècle), ,,Annales de démographie historique’’ 1981, s. 215-227
Czap Peter, The perennial multiple-family household, Mischino, Russia 1782-1858, ,,Journal of Family History’’ 1982, vol. 7, no. 1, s. 5-26.
Dennison Tracy K., Serfdom and household structure in central Russia: Voshchazhnikovo, 1816-1858, ,,Continuity and Change’’ 2003, vol. 18, no. 3, s. 395-429.
Dobroński Adam, Infrastruktura społeczna i ekonomiczna guberni łomżyńskiej i obwodu białostockiego (1864-1914), Białystok 1979
Dubert Isidro, Elderly, Family, and age support in rural Galicia at the end of the ancien régime, ,,Journal of Family History’’ 2012, vol. 37, no. 2, s. 175-196.
Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków, red. A. Obara-Pawłowska, M. Kołacz-Chmiel, Lublin 2016.
Epsztein Tadeusz, Społeczeństwo i gospodarka, [w:] Spojrzenie w przeszłość, t. 2: Wiek XIX, XX, red. zespół pod kier. P. Skibińskiego, A. Przeszewskiej, Warszawa 2009, s. 19-24.
Flandrin Jean-Louis, Familles. Parenté, maison, sexualité dans l’ancienne société, éd. revue, Paris 1984.
Gapiński Bartłomiej, Ludzi starzy na wsi polskiej od schyłku XIX po rok 1939, Poznań 2014.
Gąsowski Tomasz, Społeczeństwo i gospodarka, [w:] Spojrzenie w przeszłość, t. 2: Wiek XIX, XX, red. zespół pod kier. P. Skibińskiego, A. Przeszewskiej, Warszawa 2009, s. 74-79.
Hajnal John, Europen marriage patterns in perspective, [w:] Population in history. Essays in historical demography, eds. D.V. Glass, D. E. C. Eversley, London 1965, s. 101- 143
Hajnal John, Two kinds of preindustrial household formation system, [w:] Family forms in historic Europe, eds. R. Wall, J. Robin, P. Laslett, Cambridge 1983, s. 65-104.
Hammel Eugene A., Laslett Peter, Comparing household structure over time and between cultures, ,,Comparative studies in Society and History’’ 1974, vol. 16, no. 1, s. 73-109.
Historia Polski w liczbach, t. 1: Państwo, społeczeństwo, red. A. Jezierski, A. Wyczański, Warszawa 2003.
Historyczno-społeczne aspekty starzenia się i starości, red. M. Stawiak-Ososińska, A. Szplit, Kielce 2014.
Hoch Stephen, Serfdom and social control in Russia: Petrovskoe, a village in Tombov, Chicago 1986.
Inheritance practices, marriage strategies and household formation in European rural societies, eds. A.-L. Head-König, P. Pozsgai, Turnhout 2012.
Kopczyński Michał, Starość nie radość: ludzie starzy na wsi kujawskiej u schyłku XVIII wieku, ,,Zapiski Historyczne’’ 1996, t. 61, nr 4, s. 45-64.
Kuklo Cezary, Kościelne spisy wiernych jako źródło do badań nad modernizacją społeczeństwa polskiego w XIX wieku, [w:] Historia, ludzie i miejsca. Księga pamiątkowa Profesora Henryka Gapskiego, red. R. Kozyrski, Lublin 2019, s. 409- 417.
Kuklo Cezary, Ludzie starzy w miastach i miasteczkach u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Gospodarka, ludzie, władza. Studia historyczne ku czci prof. dra hab. Juliusza Łukasiewicza, red. M. Kopczyński, A. Mączak, Warszawa 1998, s. 137- 155.
Kuklo Cezary, Starość i ludzie starzy w badaniach polskiej demografii historycznej, w: Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków, red. A. Obara-Pawłowska, M. Kołacz- Chmiel, Lublin 2016, s. 13-35.
Laslett Peter, Family and household as work group and kin group: areas of traditional Europe compared, [w:] Family Forms in Historic Europe, eds. R. Wall, J. Robin, P. Laslett, Cambridge 1983, s. 513-563.
Laslett Peter, Family live and illicit love in earlier generations. Essays in historical sociology, Cambridge 1977.
Laslett Peter, Introduction: the history of the family, [w:] Household and the family in the past time, eds. P. Laslett, R. Wall R, Cambridge 1972, s. 1-89.
Laslett Peter, Un monde que nous avons perdu. Famille, communauté et structure sociale dans l’Angleterre préindustrielle, Paris 1969.
Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XX wieku (na tle porównawczym), t.1: Metodologia, demografia, instytucje opieki; t. 2: Aspekty społeczno-kulturowe, red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2016.
Markowska Danuta, Rodzina wiejska na Podlasiu 1864-1964, Wrocław 1970.
Markowska Danuta, Z problematyki zmian struktury rodziny (rodzina wielopokoleniowa a ludzie starzy), [w:] Zmiany kultury chłopskiej. Problematyka i metody prac etnograficznych, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław 1973, s. 151-173.
Mironov Boris N., Long-term trends in the development of the family structure in christian Russia fron the sixteenth to the twentieth centuries: an analytical overwiew of historiography, ,,Journal of Family History’’ 2016, vol. 41, no. 4, 355-377.
Mironov Boris N., Rossijskaja imperija ot tradicii k moderny, t. 1, Sankt Peterburg 2014 [Б. Н. Миронов, Российская империя от традиции к модерну, t. 1, Санкт- Петербург 2014].
Mitterauer Michael, Kagan Alexander, Russian and central European family structures: a comparative view, ,,Journal of Family History’’ 1982, vol. 7, no. 1, s. 103-131.
Moring Beatrice, North european families in the past: families ties revisited, [w:] The History of families and households.comparative European dimensions, eds. S. Sovič, P. Thane, P.P. Viazzo, Leidon-Boston 2015, s. 23-46.
Myśliwski Grzegorz, Starość i długowieczność w Polsce do połowy XVI w. na tle porównawczym, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej’’ 2001, t. 49, nr 3, 169-198.
Old age in preindustrial society, ed. P.N. Stears, New York 1982.
Piasecki Edmund, Ludność parafii bejskiej (woj. kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII-XX w. Studium demograficzne, Warszawa-Wrocaw 1990.
Pisanko-Borowik Agnieszka, Borowik Przemysław, Nowa Wieś Trzcianne. Szkic historyczny, Trzcianne 2018.
Plakans Andrejs, Agrarian reform and the family in eastern Europe, [w:] The History of the European family, vol. 2: Family life in the long nineteenth century 1789-1913, eds. D. I. Kertzer, M. Barbagli, New Haven – London 2002, s. 73-105.
Reay Barry, Microhistories: demography, society and culture in rural England, 1800-1930, Cambridge 1996.
Segalen Martine, Le marriage, [w:] Histoire de la population française, sous la dir. J. Dupâquier, vol. 3: De 1789 à 1914, Paris 1988, s. 423-436.
Smith James E., Widowhood and ageing in traditional English society, ,,Ageing and Society’’ 1984, vol. 4, no. 4, s. 429-449.
Stears Peter N., Old women: some historical observations, ,,Journal of Family History’’ 1980, vol. 5, no. 1, s. 44-57.
Stomma Ludwik, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986.
Szołtysek Mikołaj, Mikrodemografia rodziny staropolskiej: kategorie współmieszkania a rodzinne sytuacje opiekuńcze ludzi starych, [w:] Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XX wieku (na tle porównawczym), t.1: Metodologia, demografia, instytucje opieki; red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2016, s. 99-147.
Szumski Jerzy, Uwłaszczenie chłopów w obwodzie białostockim oraz w północno-wschodniej części Królestwa Polskiego, [w:] Wieś i rolnictwo ziem północno-wschodniej Polski w II połowie XIX i początkach XX w., red. A. Dobroński, Białystok 1984, s. 9-134.
Wall Richard, Introduction, [w:] Family forms in historic Europe, eds. R. Wall, J. Robin, P. Laslett, Cambridge 1983, s. 1-64.
Wall Richard, Women alone in English society, ,,Annales de démographie historique’’ 1981, s. 303-317.
Wrigley Edward A., Davies Robert S., Oeppen Jim E., Schofield Roger S., English population history from family reconstitution 1580-1837, Cambridge 1997.
Wyczański Andrzej, Opieka nad ludźmi starymi na wsi polskiej w XVI wieku, [w:] Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiąta rocznicę urodzin, red. M. Aymard i inni, Warszawa 1992, s. 65-70.
Zarys historii Polski w liczbach. Społeczeństwo, gospodarka, oprac. C. Kuklo, J. Łukasiewicz, C. Leszczyńska, Warszawa 2012.
Bibliografia załącznikowa
Źródła archiwalne
Archiwum Archidiecezjalne w Białymstoku, Spis parafian Trzciańskiego Rzymsko- katolickiego kościoła parafialnego, stan na 1843 r.; Spis parafian Trzciańskiego Rzymsko-katolickiego kościoła parafialnego w 1882 r.
Źródła drukowane
Kodeks Dyplomatyczny katedry i diecezji wileńskiej (1387-1507), wyd. J. Fijałek, W. Semkowicz, t. 1. z. 2, Kraków 1939.
Opisy parafii dekanatu augustowskiego z roku 1784 r., oprac. W. Wernerowa, ,,Studia Podlaskie’’ 1993, t. 4, s. 161-239.
Literatura
A’Hearn Brian, Baten Jôrg, Crayen Dorothee, Quantifying quantitaive literacy. Age heaping and the history of human capital, ,,Journal of Economic History’’ 2009, vol. 69, no. 3, s. 783-808.
Baranowski Bohdan, Życie codzienne wsi między Wartą a Pilicą w XIX wieku, Warszawa 1969.
Bois Jean-Pierre, Lequin Yves, Troyansky David G., La progressive mutation des structures, [w:] Histoire des populations de l’Europe, vol. 2: La révolution démographique 1750- 1914, sous la dir. J.-P. Bardet, J. Dupâquier, Paris 1998, s. 161-191.
Borowik Przemysław, Podlaska wieś Zubole. Szkic historyczny, Trzcianne 2010.
Bourdelais Patrice, Le poids démographique de la femme seule en France (deuxième moitié XIXe siècle), ,,Annales de démographie historique’’ 1981, s. 215-227
Czap Peter, The perennial multiple-family household, Mischino, Russia 1782-1858, ,,Journal of Family History’’ 1982, vol. 7, no. 1, s. 5-26.
Dennison Tracy K., Serfdom and household structure in central Russia: Voshchazhnikovo, 1816-1858, ,,Continuity and Change’’ 2003, vol. 18, no. 3, s. 395-429.
Dobroński Adam, Infrastruktura społeczna i ekonomiczna guberni łomżyńskiej i obwodu białostockiego (1864-1914), Białystok 1979
Dubert Isidro, Elderly, Family, and age support in rural Galicia at the end of the ancien régime, ,,Journal of Family History’’ 2012, vol. 37, no. 2, s. 175-196.
Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków, red. A. Obara-Pawłowska, M. Kołacz-Chmiel, Lublin 2016.
Epsztein Tadeusz, Społeczeństwo i gospodarka, [w:] Spojrzenie w przeszłość, t. 2: Wiek XIX, XX, red. zespół pod kier. P. Skibińskiego, A. Przeszewskiej, Warszawa 2009, s. 19-24.
Flandrin Jean-Louis, Familles. Parenté, maison, sexualité dans l’ancienne société, éd. revue, Paris 1984.
Gapiński Bartłomiej, Ludzi starzy na wsi polskiej od schyłku XIX po rok 1939, Poznań 2014.
Gąsowski Tomasz, Społeczeństwo i gospodarka, [w:] Spojrzenie w przeszłość, t. 2: Wiek XIX, XX, red. zespół pod kier. P. Skibińskiego, A. Przeszewskiej, Warszawa 2009, s. 74-79.
Hajnal John, Europen marriage patterns in perspective, [w:] Population in history. Essays in historical demography, eds. D.V. Glass, D. E. C. Eversley, London 1965, s. 101- 143
Hajnal John, Two kinds of preindustrial household formation system, [w:] Family forms in historic Europe, eds. R. Wall, J. Robin, P. Laslett, Cambridge 1983, s. 65-104.
Hammel Eugene A., Laslett Peter, Comparing household structure over time and between cultures, ,,Comparative studies in Society and History’’ 1974, vol. 16, no. 1, s. 73-109.
Historia Polski w liczbach, t. 1: Państwo, społeczeństwo, red. A. Jezierski, A. Wyczański, Warszawa 2003.
Historyczno-społeczne aspekty starzenia się i starości, red. M. Stawiak-Ososińska, A. Szplit, Kielce 2014.
Hoch Stephen, Serfdom and social control in Russia: Petrovskoe, a village in Tombov, Chicago 1986.
Inheritance practices, marriage strategies and household formation in European rural societies, eds. A.-L. Head-König, P. Pozsgai, Turnhout 2012.
Kopczyński Michał, Starość nie radość: ludzie starzy na wsi kujawskiej u schyłku XVIII wieku, ,,Zapiski Historyczne’’ 1996, t. 61, nr 4, s. 45-64.
Kuklo Cezary, Kościelne spisy wiernych jako źródło do badań nad modernizacją społeczeństwa polskiego w XIX wieku, [w:] Historia, ludzie i miejsca. Księga pamiątkowa Profesora Henryka Gapskiego, red. R. Kozyrski, Lublin 2019, s. 409- 417.
Kuklo Cezary, Ludzie starzy w miastach i miasteczkach u schyłku Rzeczypospolitej szlacheckiej, [w:] Gospodarka, ludzie, władza. Studia historyczne ku czci prof. dra hab. Juliusza Łukasiewicza, red. M. Kopczyński, A. Mączak, Warszawa 1998, s. 137- 155.
Kuklo Cezary, Starość i ludzie starzy w badaniach polskiej demografii historycznej, w: Dzieciństwo i starość w ujęciu historyków, red. A. Obara-Pawłowska, M. Kołacz- Chmiel, Lublin 2016, s. 13-35.
Laslett Peter, Family and household as work group and kin group: areas of traditional Europe compared, [w:] Family Forms in Historic Europe, eds. R. Wall, J. Robin, P. Laslett, Cambridge 1983, s. 513-563.
Laslett Peter, Family live and illicit love in earlier generations. Essays in historical sociology, Cambridge 1977.
Laslett Peter, Introduction: the history of the family, [w:] Household and the family in the past time, eds. P. Laslett, R. Wall R, Cambridge 1972, s. 1-89.
Laslett Peter, Un monde que nous avons perdu. Famille, communauté et structure sociale dans l’Angleterre préindustrielle, Paris 1969.
Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XX wieku (na tle porównawczym), t.1: Metodologia, demografia, instytucje opieki; t. 2: Aspekty społeczno-kulturowe, red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2016.
Markowska Danuta, Rodzina wiejska na Podlasiu 1864-1964, Wrocław 1970.
Markowska Danuta, Z problematyki zmian struktury rodziny (rodzina wielopokoleniowa a ludzie starzy), [w:] Zmiany kultury chłopskiej. Problematyka i metody prac etnograficznych, red. A. Kutrzeba-Pojnarowa, Wrocław 1973, s. 151-173.
Mironov Boris N., Long-term trends in the development of the family structure in christian Russia fron the sixteenth to the twentieth centuries: an analytical overwiew of historiography, ,,Journal of Family History’’ 2016, vol. 41, no. 4, 355-377.
Mironov Boris N., Rossijskaja imperija ot tradicii k moderny, t. 1, Sankt Peterburg 2014 [Б. Н. Миронов, Российская империя от традиции к модерну, t. 1, Санкт- Петербург 2014].
Mitterauer Michael, Kagan Alexander, Russian and central European family structures: a comparative view, ,,Journal of Family History’’ 1982, vol. 7, no. 1, s. 103-131.
Moring Beatrice, North european families in the past: families ties revisited, [w:] The History of families and households.comparative European dimensions, eds. S. Sovič, P. Thane, P.P. Viazzo, Leidon-Boston 2015, s. 23-46.
Myśliwski Grzegorz, Starość i długowieczność w Polsce do połowy XVI w. na tle porównawczym, Kwartalnik Historii Kultury Materialnej’’ 2001, t. 49, nr 3, 169-198.
Old age in preindustrial society, ed. P.N. Stears, New York 1982.
Piasecki Edmund, Ludność parafii bejskiej (woj. kieleckie) w świetle ksiąg metrykalnych z XVIII-XX w. Studium demograficzne, Warszawa-Wrocaw 1990.
Pisanko-Borowik Agnieszka, Borowik Przemysław, Nowa Wieś Trzcianne. Szkic historyczny, Trzcianne 2018.
Plakans Andrejs, Agrarian reform and the family in eastern Europe, [w:] The History of the European family, vol. 2: Family life in the long nineteenth century 1789-1913, eds. D. I. Kertzer, M. Barbagli, New Haven – London 2002, s. 73-105.
Reay Barry, Microhistories: demography, society and culture in rural England, 1800-1930, Cambridge 1996.
Segalen Martine, Le marriage, [w:] Histoire de la population française, sous la dir. J. Dupâquier, vol. 3: De 1789 à 1914, Paris 1988, s. 423-436.
Smith James E., Widowhood and ageing in traditional English society, ,,Ageing and Society’’ 1984, vol. 4, no. 4, s. 429-449.
Stears Peter N., Old women: some historical observations, ,,Journal of Family History’’ 1980, vol. 5, no. 1, s. 44-57.
Stomma Ludwik, Antropologia kultury wsi polskiej XIX w., Warszawa 1986.
Szołtysek Mikołaj, Mikrodemografia rodziny staropolskiej: kategorie współmieszkania a rodzinne sytuacje opiekuńcze ludzi starych, [w:] Ludzie starzy i starość na ziemiach polskich od XVIII do XX wieku (na tle porównawczym), t.1: Metodologia, demografia, instytucje opieki; red. A. Janiak-Jasińska, K. Sierakowska, A. Szwarc, Warszawa 2016, s. 99-147.
Szumski Jerzy, Uwłaszczenie chłopów w obwodzie białostockim oraz w północno-wschodniej części Królestwa Polskiego, [w:] Wieś i rolnictwo ziem północno-wschodniej Polski w II połowie XIX i początkach XX w., red. A. Dobroński, Białystok 1984, s. 9-134.
Wall Richard, Introduction, [w:] Family forms in historic Europe, eds. R. Wall, J. Robin, P. Laslett, Cambridge 1983, s. 1-64.
Wall Richard, Women alone in English society, ,,Annales de démographie historique’’ 1981, s. 303-317.
Wrigley Edward A., Davies Robert S., Oeppen Jim E., Schofield Roger S., English population history from family reconstitution 1580-1837, Cambridge 1997.
Wyczański Andrzej, Opieka nad ludźmi starymi na wsi polskiej w XVI wieku, [w:] Biedni i bogaci. Studia z dziejów społeczeństwa i kultury ofiarowane Bronisławowi Geremkowi w sześćdziesiąta rocznicę urodzin, red. M. Aymard i inni, Warszawa 1992, s. 65-70.
Zarys historii Polski w liczbach. Społeczeństwo, gospodarka, oprac. C. Kuklo, J. Łukasiewicz, C. Leszczyńska, Warszawa 2012.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2022 Cezary Kuklo
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 600
Liczba cytowań: 0
