Ein „lieblichen Taback von guten Geschmack”.
Dystrybucja, wzorce konsumpcji i zastosowanie tytoniu w Gdańsku w okresie wczesnonowożytnym (do początków XIX wieku)
DOI :
https://doi.org/10.12775/KLIO.2025.010Mots-clés
historia kultury materialnej, historia tytoniu, epoka wczesnonowożytna, historia XIX wieku, GdańskRésumé
Streszczenie: Tytoń pojawił się w Gdańsku XVI wieku. W kolejnym stuleciu używka cieszyła się już w mieście dużą popularnością. Palono ją w długich jednorodnych glinianych fajkach sprowadzanych początkowo z Anglii i Niderlandów. Poza tym zażywano również tabakę i żuto liście tytoniu. Surowiec traktowano jako panaceum na różnego rodzaju choroby. Używano go m.in. w ratownictwie medycznym, którego rozwój w Europie (w tym również w Gdańsku) przypadł na 2. połowę XVIII wieku. Pomimo rzekomo pozytywnych następstw konsumpcji tytoniu, w określonych punktach miasta obowiązywał surowy zakaz jego palenia. Wynikało to z zagrożenia pożarowego, jakie niosło za sobą palenie tytoniu w pobliżu miejsc składów łatwopalnych towarów.
Références
Bibliografia
Źródła archiwalne:
Archiwum Główne Akt Dawnych
Generalne Dyrektorium. Departament Prus Południowych, sygn. 169/1539.
Archiwum Państwowe w Gdańsku
Rękopisy Nieurzędowe „Bibliotheca Archivi”, sygn. 300,R/Ll,96.
Akta miasta Gdańska, sygn. 300,93/11; Akta miasta Gdańska, sygn. 300,93/48b.
Cechy gdańskie, sygn. 300,C/2396.
Rękopisy Elbląskie, sygn. 492/1287.
Biblioteka Elbląska
Rkps 708/II.
Geheimes Staatsarchiv Preußischer Kulturbesitz
II. HA GD, Abt. 9, Polizeiverwaltung Tit. 99 Nr. 15.
Źródła drukowane:
Abegg Johann Friedrich, Reise Tagebuch von 1798, hrsg. von Walter und Jolanda Abegg in Zusammenarbeit mit Zwi Batscha, Frankfurt/a.M 1987.
Ackermann Johann Christian Gottlieb, Abhandlung von den Krankheiten der Künstler und Handwerker, Th. 1, Stendal 1780.
„Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Danzig” 1820, nr 41.
„Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Danzig” 1821, nr 21.
„Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Danzig” 1844, nr 44.
Behrend Karl Raimund, Z dziennika mego ojca kupca gdańskiego Theodora Behrenda 1789–1851, przeł. W. Sawicki, Gdańsk 2016.
Burnett George, Obraz obecnego stanu Polski, tłum. M. Urbański, wstęp i komentarz S. Górzyński, Warszawa 2008.
Chodowiecki Daniel, Die Reise von Berlin nach Danzig. Die Bilder, Berlin 1994.
O’Connor Bernard, Historia Polski, tłum. W. Duży, T. Falkowski, P. Hanczewski, K. Pękacka-Falkowska, red. P. Hanczewski, Warszawa 2012.
Dann Eduard Otto, Topographie von Danzig, besonders in physischer und medicinischer Hinsicht, Berlin 1835.
Defoe Daniel, Dziennik roku zarazy, przeł. J. Dmochowska, Warszawa 1993.
Dunajówna Maria, Z dziejów toruńskiego czasopisma „Thornische Wöchentliche Nachrichten und Anzeigen” (1760–1772), Toruń 1960.
Förstemann Ernst Wilhelm, Aus dem alten Danzig (1820-1840), Danzig 1900, S. 28–29.
Foss Rudolf, Erinnerungen eines Schulmannes. Aus dem alten Danzig (1822-1841), Danzig 1902.
Holsten Hieronim Chrystian, Przygody wojenne 1655–1666, tłum. J. Leszczyński, oprac. T. Wasilewski i J. Przewłocki, Warszawa 1980.
Inwentarze mieszczańskie z wieku XVIII z ksiąg miejskich i grodzkich Poznania, t . 1–2, red. J. Burszta, Cz. Łuczak, Poznań 1962–1965.
Natürliche Geschichte des Tobacks, „Wöchentliche Danziger Anzeigen und dienliche Nachrichten” 1789, nr 38, S. 465–467.
Natürliche Geschichte des Tobacks, „Wöchentliche Danziger Anzeigen und dienliche Nachrichten” 1789, nr 41, S. 505–506.
Natürliche Geschichte des Tobacks, „Wöchentliche Danziger Anzeigen und dienliche Nachrichten” 1789, nr 42, S. 517–518.
„Oeffentlicher Anzeiger zum Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Danzig” 1839, nr 16.
„Oeffentlicher Anzeiger zum Amtsblatt der Königlichen Regierung zu Danzig” 1845, nr 38.
Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska, nr inw. 818.
Trojan Johannes, Mój ojciec, kupiec. Opowieści i wspomnienia z dziewiętnastowiecznego Gdańska, przeł. J. Mosakowski, wstępem opatrzył P.O. Loew, Gdańsk 2017.
Ueber das Tabackrauchen, „Elbinger Anzeigen” 1825, nr 88.
Verordnung der Administrators über Nehring und Scharpau gegen die Ausfuhr von Blätter-Tabak aus den Dorffe der Stadt Danzig in fremder Gebiet) zob. Polska Akademia Nauk Biblioteka Gdańska, sygn. 44 in Od 5714 8°.
Werdum Ulryk, Dziennik podróży 1670–1672. Dziennik wyprawy polowej 1671, tłum. D. Urbonaité, wstęp i oprac. D. Milewski, Warszawa 2012.
Wilkierz wiejski Aleksandra Gibsone dla dóbr wejherowskich i rzucewskich z r. 1783, wyd. T. Cieślak, jęz. oprac. B. Janik i A. Szafranowa, Gdańsk 1960.
Literatura:
Baranowski Bogdan, Życie codzienne małego miasteczka w XVII i XVIII wieku, Warszawa 1975.
Bednarz Szymon, Fajki z wykopalisk przeprowadzonych w południowo-zachodniej części kwartału ulic: Długie Ogrody, Szafarnia, Angielska Grobla i św. Barbary, w latach 2008 i 2009, „Archeologia Gdańska” 2013, t. V, s. 261–278.
Biernat Czesław, Statystyka obrotu towarowego Gdańska w latach 1651–1815, Warszawa 1962.
Biernat Czesław, Gdańskie księgi palowe z drugiej połowy XVIII wieku oraz metoda ich opracowania statystycznego, w: Studia Gdańsko-Pomorskie, red. E. Cieślak, Gdańsk 1964, s. 214–235.
Binerowski Zbigniew, Gdański przemysł okrętowy od XVII do początku XIX wieku, Gdańsk 1963.
Bogucka Maria, Życie codzienne w Gdańsku. Wiek XV–XVII, Gdańsk 1967.
Chojnacki Władysław, Szymańska-Jasińska Małgorzata, Bibliografia rozporządzeń pruskich wydanych w języku polskim (XVI–XIX wiek), Warszawa 2001.
Ciesielski Tomasz, Kilka uwag o alkoholu i tytoniu w życiu żołnierzy polskich w XVII w. i pierwszej połowie XVIII w., w: Historia na źródłach oparta. Studia ofiarowane Profesorowi Tadeuszowi Srogoszowi w 65. rocznicę urodzin, red. A. Stroynowski, Częstochowa 2017, s. 227–245.
Dąbal Joanna, Fajki gliniane, w: Wrak statku „Generał Carleton”, 1785, red. W. Ossowski, Gdańsk 2008, s. 241–248 („Badania archeologiczne Centralnego Muzeum Morskiego w Gdańsku, Tom 1”).
Dąbal Joanna, Jednorodne fajki gliniane z manufaktury w Rościnie pozyskane na stanowisku przy ul. Szafarnia w Gdańsku. Próba interpretacji źródeł w kontekście zmian społeczno-ekonomicznych w okresie industrialnym, w: Archeologia Dolnego Miasta w Gdańsku. Północno-zachodnia część kwartału ulic Długie Ogrody, Szafarnia, Angielska Grobla, Św. Barbary, red. B. Bobowski, Łódź 2010, s. 73–86.
Dąbal Joanna, Clay tobacco pipes from archeological contexts, „Journal of the Académie Internationale de la Pipe” 2013, vol. 6, s. 103–109.
Dąbal Joanna, Fajki z badań archeologicznych południowej części Wyspy Spichrzów w Gdańsku, w: XVIII Sesja Pomorzoznawcza, Vol. 2: Od późnego średniowiecza do czasów nowożytnych, red. E. Fudzińska, Malbork 2013, s. 199–220.
Dąbal Joanna, Fajki z badań archeologicznych na stanowisku 86 przy ul. Sadowej w Gdańsku. Uwagi na temat produktów fajczarskich użytkowanych w mieście, „Gdańskie Studia Archeologiczne” 2015, t. 5, s. 189–204.
Dąbal Joanna, Fajki i elementy fajek, w: Gdańsk, Twierdza Wisłoujście. Badania archeologiczno-architektoniczne w latach 2013–2014, red. J. Dąbal, Gdańsk 2015, s. 281–298.
Dąbal Joanna, O paleniu tytoniu w domach mieszczańskich (XVIII–XX wiek), w: Domy i ich mieszkańcy w świetle badań archeologiczno-architektonicznych przy ulicy Świętojańskiej 6–7 w Gdańsku, Gdańsk 2018.
Dąbal Joanna, Fajki gliniane i porcelanowe, w: „Archeologia Gdańska” 2020, t. 7, s. 456–470.
Dobrowolski Paweł Tomasz, Świat ze słów: Angielskie miesięczniki XVIII wieku. Media, informacja i opinia publiczna, Warszawa 2018.
Dyba Agnieszka, Stan i potrzeby badań nad nowożytną fajką glinianą w Gdańsku, w: Stan badań archeologicznych miast w Polsce, red. H. Paner, M. Fudziński, Z. Borcowski, Gdańsk 2009, s. 417–436.
Dzięgielewski Roman, Przygotowanie młodzieży do podróży akademickiej w XVI–XVIII wieku na przykładzie traktatów apodemicznych, w szczególności „Brewiarza Apodemicznego” gdańszczanina Samuela Zwickera, Gdańsk 2015.
Dziubiński Andrzej, Z dziejów nałogu tytoniowego i produkcji wyrobów nikotynowych w Rzeczpospolitej w XVII i XVIII wieku, „Kwartalnik Historyczny”, R. 105, 1998, nr 2, s. 33–51.
Gately Iain, Kulturowa historia tytoniu, przeł. Anna Kunicka, Warszawa 2012.
Gawlicki Marcin, Architektoniczne relikty gdańskiej Szkoły Fechtunku, „Wiadomości Konserwatorskie” 2006, nr 19, s. 5–14.
Gil Łukasz, Fajki oraz sposoby użytkowania tytoniu na obszarze obecnych zachodnich ziem polskich od XVII do początku XX wieku, Poznań 2010 (Praca doktorska napisana pod kierownictwem prof. dr hab. Hanny Kóčka-Krenz).
Groth Andrzej, Statystyka handlu morskiego Elbląga w latach 1585 – 1712. Cz.1. Przywóz towarów drogą morską, Słupsk 2006.
Janicka Iwona, Sina śmierć z Azji. Epidemie cholery w północno-zachodnich guberniach Cesarstwa Rosyjskiego w XIX wieku, Gdańsk 2021.
Jodkowski Marek, Perspektywa społeczno-religijna epidemii dżumy z początku XVIII w. na obszarze Warmii i Mazur, w: Chorzy i cierpiący w Prusach Królewskich, red. W. Zawadzki, Pelplin 2024, s. 379– 396.
Justyniarska-Chojak Katarzyna, Inwentarze pośmiertne z małych i średnich miast Małopolskich (w XVI–XVIII wieku), Kielce 2020.
Kaczor Dariusz, Obrażenia ciała ofiar przemocy fizycznej i nieszczęśliwych wypadków w protokołach obdukcji gdańskich balwierzy-chirurgów z XVI–XVII w., w: Chorzy i cierpiący w Prusach Królewskich, red. W. Zawadzki, Pelplin 2024, s. 177– 206.
Karpiński Andrzej, Pożary w miastach Rzeczpospolitej w XVI–XVIII wieku i ich następstwa ekonomiczne, społeczne i kulturowe, Warszawa 2021.
Kizik Edmund, Współczesne badania polskie z zakresu historii kultury materialnej epoki wczesnonowożytnej, „Czasy Nowożytne” 2019, T. 32, s. 12–52.
Kizik Edmund, Inwentarz pośmiertny kramarza gdańskiego, mennonity Hendrika van Dührena, „Almanach Historyczny” 2000, t. 2, s. 185–208.
Kizik Edmund, Gdańskie karczmy i zajazdy na przełomie XVIII i XIX wieku, w: Studia i materiały do dziejów domu gdańskiego, red. E. Kizik, Gdańsk–Warszawa 2011, s. 207–217.
Kizik Edmund, Mennonici w Gdańsku, Elblągu i na Żuławach Wiślanych w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku. Studium z dziejów małej społeczności wyznaniowej, Gdańsk 1994.
Kizik Edmund, Śmierć w mieście hanzeatyckim w XVI–XVIII wieku, Gdańsk 1998.
Kizik Edmund, Wesele, klika chrztów i pogrzebów. Uroczystości rodzinne w mieście hanzeatyckim od XVI do XVIII wieku, Gdańsk 2001.
Klonder Andrzej, Prowincjusze i detaliści. Drobny handel i rzemiosło w Rzeczpospolitej w XVII – początku XVIII wieku, Warszawa 2020.
Kociumbas Piotr, Słowo miastem przepojone. Kantata okolicznościowa w osiemnastowiecznym Gdańsku, Wrocław 2009.
Konieczny Paweł, Indiańska iluzja tytoń jako lek w Europie XVI i XVII wieku, w: Podróże po historii. Studia z dziejów polityki i kultury europejskiej ofiarowane profesorowi Stanisławowi Grzybowskiemu, red. F. Leśniak, Kraków 2000, s. 285–290.
Korszański Michał, Fajki gliniane, w: Jatki mięsne w Gdańsku od XIV do XX wieku, Gdańsk 2018, s. 527–534.
Kowalczyk Małgorzata Ewa, Zagraniczne podróże Polek w epoce oświecenia, Łomianki 2019.
Kowalski Krzysztof Maciej, Fajki typu holenderskiego odkryte w Gdańsku, „Dawna Fajka Gliniana” 1988, nr 3/4, s. 61–65.
Krzywdziński Robert, Jednorodne fajki gliniane ze stanowiska 125 w Gdańsku, w: Przez granice czasu. Księga jubileuszowa poświęcona Profesorowi Jerzemu Gąsowskiemu, red. A. Buko, W. Duczko, Pułtusk 2008, s. 323–352.
Kuchowicz Zbigniew, Człowiek polskiego baroku, Łódź 1992.
Kulesz-Hodysz Magdalena, Fajki z badań archeologicznych w Zespole Przedbramia w Gdańsku, w: Zespół Przedbramia ul. Długiej w Gdańsku. Studium archeologiczne, red. A. Pudło, Gdańsk 2016, s. 199–208.
Löschin Gotthilf, Geschichte Danzigs, Bd. 2, Danzig 1823.
Maliniak Julian, Tytoń w dawnej Polsce, Warszawa 1932.
Marcinek Roman, Sławne ziele zwane tabaką, Warszawa 2012.
Mączak Antoni, Życie codzienne w podróżach po Europie w XVI i XVII wieku, Warszawa 1978.
Menninger Annerose, Genuss im kulturellen Wandel. Tabak, Kaffee, Tee und Schokolade in Europa (16. – 19. Jahrhundert), Stutthart 2008 („Beiträge zur Wirtschafts- und Sozialgeschichte, Bd. 102).
Mikłaszewicz Dorota, Fajki z wraków zalegających na dnie Zatoki Gdańskiej, „Pomerania Antiqua”, t. 15, 1993, s. 265–299.
Nortowska Paulina, Obraz Anglii w polskim piśmiennictwie geograficznym i podróżniczym w epoce nowożytnej, Kraków 2023.
Nowak Zbigniew, Kultura, nauka i sztuka w Gdańsku na przełomie dwóch epok, w: Historia Gdańska, t. II: 1454–1655, red. E. Cieślak, Gdańsk 1982, s. 352–402.
Olbromska Urszula, Fajka frywolna a nawet nieprzyzwoita... Z historii fajki faktów kuriozalnych kilka, w: Curiosità – zjawiska osobliwe w sztuce, literaturze i obyczaju, red. A.S. Czyż i J. Nowiński, Warszawa 2013, s. 374–393.
Paluchowski Piotr, „Danziger Erfahrungen” w latach 1739–1793. Studium z dziejów gdańskiego czasopiśmiennictwa, Warszawa 2013.
Papaj Barbara, Pyk, pyk. pyk z fajeczki... Kilka słów o fajkach, fajkarzach i fajczarzach, Chorzów 2020.
Popiołek Bożena, Medykamenty roślinne w szlacheckich regestrach zakupów, receptach i poradnikach medycznych w XVIII wieku, „Medycyna Nowożytna” 2023, t. 29, z. 1, s. 285–311.
Schmitt Claudia, Rettung und Wiederbelebung Verunglückter, 1740–1840. Mit besonderer Berücksichtigung der Atmungs- und Beatmungsgeräte sowie anderer Hilfsmittel, Frankfurt am Main 2012.
Stankiewicz Jan, Dzieje tabakiery, Kraków 1976.
Simson Paul, Geschichte der Danziger Willkür, Münster 2006 („Quellen und Darstellungen zur Geschichte Westpreußens, Nr. 3”).
Spence Craig, Accidents and violent death in early modern London 1650–1750, Woodbridge 2016.
Srogosz Tadeusz, Życie codzienne żołnierzy armii koronnej i litewskiej w XVII wieku, Oświęcim 2018.
Tempel Benno, Symbolika i obrazowanie. Palenie w sztuce począwszy od XVII wieku, w: Dym. Powszechna historia palenia, red. S.L. Gilman, Z. Xun, przeł. J. Sochoń-Jasnorzewska, Kraków 2009, s. 206–217.
Wajda Kazimierz, Przemysł i rzemiosło, w: Historia Elbląga, t. III, cz. 2, red. A. Groth, Gdańsk 2001, s. 51–84.
Włodarczyk Edward, Kultura materialna i warunki życia ludności, w: Historia Gdańska, T. IV, cz. 1, red. E. Cieślak, Sopot 1998, s. 170–184.
Zimmermann Edward, Fajki z badań archeologicznych w Rzucewie, Gdańsk 1990.
Zimmermann Edward, Wybrane zagadnienia z dziejów fajki glinianej, Gdańsk 1992.
Zimmermann Edward, Fajki gliniane, Gdańsk 1994.
Netografia:
Kucharski Krzysztof, Chłosta, robaki i śmierć. Niedole żołnierzy z twierdzy Wisłoujście, https://historia.trojmiasto.pl/Dole-i-niedole-zolnierzy-z-Twierdzy-Wisloujscie-n187993.html [dostęp: 22.08.2024].
Téléchargements
Publiée
Comment citer
Numéro
Rubrique
Licence
© Radosław Kubus 2025
Ce travail est disponible sous licence Creative Commons Attribution - Pas de Modification 4.0 International.
Stats
Number of views and downloads: 133
Number of citations: 0
