Authorities and their offices in the Free City of Danzig (1919–1945). A project for a historical and political guide
Władze i urzędy w Wolnym Mieście Gdańsku (1919–1945). Projekt przewodnika historyczno-ustrojowego
DOI:
https://doi.org/10.12775/KLIO.2025.037Słowa kluczowe
League of Nations, German Reich, Republic of Poland, DanzigAbstrakt
Artykuł przedstawia model przewodnika archiwalnego, który powstał w oparciu o analizę ustroju prawnego Wolnego Miasta Gdańska, osobnego organizmu utworzonego w wyniku traktatu Wersalskiego kończącego I wojnę światową. Zawiera wykaz władz i urzędów działających w Wolnym Mieście Gdańsku do zakończenia II wojny światowej oraz zachowane i przechowywane obecnie w różnych archiwach akta przez nie wytworzone. Zaprezentowana metoda badawcza (historyczno-prawna) pozwoliła na całościowe ujęcie problemu zaginionych akt oraz wskazanie miejsca przechowywania tych ocalonych. Zaprezentowany w artykule wykaz może przyczynić się do podjęcia wielostronnych i pogłębionych badań nad specyficznym ustrojem Wolnego Miasta Gdańska i procesem jego powstawania. Dotarcie do akt, które dotyczą tych samych spraw, ale sporządzonych przez różne władze, tj. urzędy polskie (głównie Komisarza Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej), gdańskie (głównie Senat), jak również instytucje międzynarodowe (główne Radę Portu i Dróg Wodnych w Gdańsku) pozwoli na ukazanie zachodzących w nim skomplikowanych stosunków międzynarodowych i lokalnych. Działalność władz polskich i międzynarodowych przerwał wybuch II wojny światowej, zaś urzędów gdańskich – kapitulacja Rzeszy Niemieckiej w 1945 r.Bibliografia
References
Archival and printed sources
Archiwum Akt Nowych [Central Archives of Contemporary Records, abbrev.: AAN], Delegacja RP przy Lidze Narodów w Genewie, 2/513/0/-/282–300.
Archiwum Państwowe w Gdańsku [State Archives in Gdańsk, abbrev.: APG]. Senat Wolnego Miasta Gdańska, Verteilung der Staatsarchive der Freien Stadt Danzig, 10/260/0/1.25/2867.
APG. Komisarz Generalny Komisarz Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku, 10/259/0/2.1/53.
Bekanntmachung zur Ausführung der Verordnung über die Regelung der Einfuhr vom 16. Januar 1917 (Reichs-Gesetzbl. S. 41) in der Fassung der Verordnung vom 22. März 1920 (Reichs-Gesetzbl. S. 334) vom 22. März 1920. Accessed July 26, 2024. http://www.documentarchiv.de/wr.html.
Convention entre la Pologne et la Ville Libre Danzig et A’llemagne concernant la liberté du transit entre la Prusse Orientale et la reste de A’llemagne et protocole signés à Paris le 21 avril 1921. Accessed July 26, 2024. https://eli.gov.pl/eli/DU/1922/549/ogl.
Dritte Verordnung betreffend Vereinfachungen und Ersparnisse in der Rechtspflege vom 3. Juli 1935, Gesetzblatt für die Freie Stadt Danzig.1935, Nr. 71 (5 Juli). Accessed July 26, 2024. https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/doccontent?id=435329.
Loening, O. 1922. Die Verfassung der Freien Stadt Danzig. Danzig: A. W. Kafeman. Accessed July 26, 2024. https://pbc.gda.pl/dlibra/docmetadata?id=4599.
Gesetz über Abänderung der Gerichtsverfassung vom 23. April 1921. Accessed July 26, 2024. https://www.verfassungen.de/x/danzig/danzig22–index.htm.
Gesetz über die Wiedervereinigung der Freien stadt Danzing mit dem Deutschen Reich von 1. September 1939, Reichsgesetzblatt. 1939:1547. Accessed July 26, 2024. https://www.verfassungen.de/de33–45/danzig39.htm.
Journal officiel Société des Nations, 1920–1940. Société des nations. Accessed July 26, 2024. https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb328700354/date.item.
Oświadczenie rządowe w przedmiocie konwencji polsko-gdańskiej, zawartej w Paryżu dnia 9 listopada 1920 r. Accessed July 26, 2024. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19220130117.
Oświadczenie rządowe z dnia 11 maja 1923 r. w przedmiocie procedury stałego Sądu Rozjemczego, ukonstytuowanego na mocy artykułów 11–21 Konwencji między Polską i Wolnem Miastem Gdańskiem a Niemcami w sprawie wolności tranzytu pomiędzy Prusami Wschodniemi a resztą Niemiec, podpisanej w Paryżu dnia 21 kwietnia 1921 r. Dz.U. 1923 nr 57 poz. 404. Accessed July 26, 2024. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19230570404.
Ministry of Europe and Foreign Affairs (Ministère de l’Europe et des Affaires étrangères) – https://archivesdiplomatiques.diplomatie.gouv.fr/, Commissions de Delimitation des Frontieres en Europe 1919–1936. Répertoire numérique détaillé par Raphaºl Supiot 2002, FRMAE, 4POI/1. Accessed July 26, 2024. https://archivesdiplomatiques.diplomatie.gouv.fr/search/results?q=COMMISSIONS+DE+DELIMITATION+DES+FRONTIERES+EN+EUROPE&scope=all.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 3 kwietnia 1922 r. w sprawie utworzenia Urzędu Marynarki Handlowej w W. M. Gdańsku. Dz.U. 1922 nr 32 poz. 258. Accessed July 26, 2024. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/download.xsp/WDU19220320258/O/D19220258.pdf.
Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 9 stycznia 1922 r. w przedmiocie utworzenia Inspektoratu Ceł na obszar Wolnego Miasta Gdańska. Dz.U.1922.18.145. Accessed July 26, 2024. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19220180145.
Traety of Paris. 1920. Treaty between Poland and the Free City of Dantzig concluded at Paris, 9 November 1920. Oświadczenie rządowe w przedmiocie konwencji polsko-gdańskiej, zawartej w Paryżu dnia 9 listopada 1920 r. Accessed July 26, 2024. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19220130117.
Treaty of Versailles. 1919. Traktat pokoju między mocarstwami sprzymierzonemi i skojarzonemi i Niemcami, podpisany w Wersalu dnia 28 czerwca 1919 roku. Accessed July 26, 2024. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19200350200 or http://avalon.law.yale.edu/imt/partiii.asp.
Treaty of Warsaw. 1921. Ustawa z dnia 17 grudnia 1921 r. w przedmiocie zatwierdzenia podpisanej w Warszawie dnia 24 października 1921 r. umowy, zawartej pomiędzy Polską a Wolnem Miastem Gdańskiem celem wykonania i uzupełnienia polsko - gdańskiej konwencji z dnia 9 listopada 1920 r. Dz.U.1922.16.139. [Warszawa agreement signed by Poland and Free City of Gdańsk in order to execute and supplement Polish - Gdańsk convention from 9 November 1920. Accessed July 26, 2024. https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19220160139. Oryginał: APG 10/259/ 53.
Voigt, G. 1927. Danziger Gerichtsverfassung: Gerichtsverfassungsgesetz nebst Ausführungsgesetz und Nebengesetzen mit Anmerkungen. Danzig & Berlin: Stilke.
Zbiór dokumentów urzędowych dotyczących stosunku Wolnego Miasta Gdańska do Rzeczypospolitej Polskiej. 1923–1937. Vol. 1–11. Gdańsk: Biuro Komisarza Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej. Accessed July 26, 2024. https://polona.pl/sets?searchCategory=objectSets&page=0&size=24&sort=TITLE_AZ&searchLike=zbi%C3%B3r%20dokument%C3%B3w%20urz%C4%99dowych%20dotycz%C4%85cych©right=false.
Studies (selected)
Andrzejewski, M. 1979. Zagadnienie drugiego Wolnego Miasta Gdańska w historiografii obcej i polskiej. Dzieje najnowsze 11(1): 183.
Beckenbaugh, L. L. 2023. Treaty of Versailles: a primary document analysis. Santa Barbara: ABC–CLIO. doi.org/10.5040/9798216027485.
Bergmane, U. 2016. Chapitre 3 – La consultation des archives des Affaires étrangères: Les cas français et américain. In Méthodes de recherche en relations internationales, ed. G. Devin, 57–70. Paris: Presses de Sciences Po. doi.org/10.3917/scpo.devin.2016.01.0057.
Biernat, C. 1992. Archiwum Państwowe w Gdańsku. Przewodnik po zasobie do 1945 roku. 1. Aufl. Warszawa-Łódź: PWN.
Biernat, C. 1969. Spór archiwalny polsko - gdańsko - niemiecki w okresie międzywojennym 1919–1939. Warszawa: Państwowe Wydaw. Naukowe.
Böttcher, H. V. 1997. Die Freie Stadt Danzig. Wege und Umwege in die europäische Zukunft. Historischer Rückblick, staats- und völkerrechtliche Fragen. 2nd ed. Bonn: Kulturstiftung der deutschen Vertriebenen.
Burckhardt, C. J. 1970. Moja misja w Gdańsku: 1937–1939, trans. M. Giniatowicz. Warszawa: „Pax”. [First edition: C. J. Burckhardt.1960. Meine Danziger Mission. 1937–1939. München: Callwey].
Clark, E. M. 2017. Borderland of the mind. The Free City of Danzig and the Sovereignty Question. German Politics & Society 35 (3): 24–37. doi:10.3167/gps.2017.350302.
Dyroff S. 2014. Die Freie Stadt Danzig 1920-1939. Internationale Kontrolle lokaler Verwaltung in einer Konfliktregion, In Zwangsadministrationen: legitimierte Fremdverwaltung im historischen Vergleich (17. bis 21. Jahrhundert), ed. F. Frommelt. Berlin: Duncker i Humblot.
Gąsiorowski. Z. J. 2017. The Free City: Danzig and German Foreign Policy, 1919–1934. By Christoph M. Kimmich. New Haven and London: Yale University Press, 1968. 196 pp. Slavic Review. 2017; 28 (3): 496–497. doi:10.2307/2494036.
Hajduk, B. 1999. Finanse, przemysł i rzemiosło 1920–1939 [Finance, Industry and Crafts 1920–1939. In Historia Gdańska, ed. E. Cieślak. Vol. 4, 2. Sopot: Lex.
Karski, J. 1985. The great powers and Poland 1919–1945: from Versailles to Yalta. New York: Londres.
Kimmich, C. M. 1968. The Free City: Danzig and German foreign policy 1919–1934. New Haven and London: Yale University Press.
Kutrzeba, S. 1927. Teraźniejszość Gdańska. Lwów: Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich. Accessed July 26, 2024. https://polona.pl/item–view/c8fa4a5c–8d74–4537–9d89–63984f106d57?page=6.
Kucharski, J., Cieślak, E., and Szafran, P. 1997. Bibliografia Gdańska. Vol. 5 of Historia Gdańska. Sopot: Lex.
Litwiński, R. 2023. O nowoczesne policje. Przyczynek do dziejów modernizacji organów bezpieczeństwa publicznego w Europie Środkowej 1918–1939. Rocznik Instytutu Europy Środkowo - Wschodniej 21 (3): 235–257. doi: https://doi.org/10.36874/RIESW.2023.3.12
Loew, P. O . 2003. Danzig und seine Vergangenheit 1793–1997. Die Geschichtskultur einer Stadt zwischen Deutschland und Polen. Osnabrück: Fibre.
Loew, P. O. 2013. Gdańsk. Biografia miasta. Gdańsk: Instytut Kultury Miejskiej.
Lubini, J. 2020. The Free City of Danzig and its Higher Administrative Court 1920–1935. Journal on European History of Law 11 (2): 2–15.
Maciejewski, T. 2017. Ustrój konstytucyjny i sądowy Napoleońskiego 1807–1814 i Wersalskiego 1920–1939 Wolnego Miasta Gdańska w rozwoju prawno - historyczno -porównawczym. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Mikos, S. 1999. Wolne Miasto Gdańsk w okresie rządów parlamentarnych (1920–1933) [Free Town of Gdańsk in the Parliamentary period 1920–193), In Historia Gdańska, ed. E. Cieślak. Vol. 4, 2. Sopot: Lex.
Mikos, S. 1972. Działalność Komisariatu Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Podlaszewski, M. 1966. Ustrój polityczny Wolnego Miasta Gdańska w latach 1920–1933. Gdynia: Wydawnictwo Morskie.
Podlaszewski, M. 1964. Organy władzy ustawodawczej Wolnego Miasta Gdańska w okresie przedhitlerowskim (1920–1933). Rocznik Gdański: organ Towarzystwa Przyjaciół Nauki i Sztuki w Gdańsku 23:101–132.
Ryszewski, B. 1990. Przegląd i systematyka pomocy archiwalnych polskich i obcych publikowanych w ostatnim ćwierćwieczu. Archeion 88: 7–21.
Ryszewski, B. 1984. Uwagi o dawnych i nowych przewodnikach archiwalnych. Archeion 78: 31–44.
Siemieński, J. 1933. Przewodnik po archiwach polskich. [T. 1], Archiwa dawnej Rzeczypospolitej. [s.n.]. Accessed July 26, 2024. https://polona.pl/preview/5953e8a3–e5de–45e1–a934–4d82ef6bdf62.
Stażewski, M. 1991. Niemiecka polityka archiwalna na ziemiach polskich włączonych do Rzeszy 1939–1945. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych, Łódź: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Stępniak H. 1971. Rada Portu i Dróg Wodnych w Wolnym Mieście Gdańsku. Gdańsk: Gdańskie Towarzystwo Naukowe.
Stodolny, C. 1967. Inwentarz akt Komisarza Generalnego Rzeczypospolitej Polskiej w Gdańsku 1919–1939. Warszawa: Naczelna Dyrekcja Archiwów Państwowych.
Voigt, G. 1927. Danziger Gerichtsverfassung: Gerichtsverfassungsgesetz nebst Ausführungsgesetz und Nebengesetzen mit Anmerkungen. Danzig and Berlin: Stilke.
Wittreck, F. 2004. Die Anfänge der verfassungsgerichtlichen Normenkontrolle in Deutschland. Das Danziger Obergericht als Normenprüfungsinstanz 1923–1939. Zeitschrift der Savigny-Stiftung für Rechtsgeschichte. Germanistische Abteilung, 121(1), 415–470. https://doi.org/10.7767/zrgga.2004.121.1.415.
Wollenberg, S. F. W. 2007. Die Regierung von Konfliktgebieten durch die Vereinten Nationen. 1. Aufl. Baden-Baden: Nomos Verl.-Ges.
Żeglińska, A. 2011. Losy i straty zasobu registratur władz i urzędów II Rzeczypospolitej. Założenia metodologiczne przewodnika historyczno–ustrojowego. In Historia i pamięć: studia z dziejów XX wieku, ed. W. Gieszczyński, W. B. Łach, K. Sacewicz, 445–489. Olsztyn: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warmińsko–Mazurskiego.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Dr Anna Żeglińska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 47
Liczba cytowań: 0
