Komentarz do Apokalipsy Wiktoryna z Petovium: między dziedzictwem Ireneusza a redakcją Hieronima
DOI:
https://doi.org/10.12775/BPTh.2025.020Słowa kluczowe
millenaryzm, chiliazm, Wiktoryn z Petovium, Hieronim ze Strydonu, Ireneusz z Lyonu, Apokalipsa św. Jana, eschatologia, egzegeza biblijnaAbstrakt
Artykuł analizuje ewolucję myśli millenarystycznej we wczesnym chrześcijaństwie, koncentrując się na Komentarzu do Apokalipsy Wiktoryna z Petovium oraz jego późniejszej redakcji dokonanej przez Hieronima ze Strydonu. W pierwszej części artykułu przedstawiono oryginalne, literalne podejście Wiktoryna do tysiącletniego królestwa Chrystusa na ziemi, uwzględniające dosłowne uwięzienie szatana i dwa zmartwychwstania, a także porównano jego koncepcje millenarystyczne z nauką Ireneusza z Lyonu, wskazując na podobieństwa w ogólnym nurcie chiliastycznym (np. wizja Jerozolimy, rekompensata dla świętych, cytowanie Papiasza), ale jednocześnie podkreślając brak bezsprzecznej, bezpośredniej zależności Wiktoryna od Ireneusza. Następnie, w drugiej części, przedstawiono motywy i zakres interwencji Hieronima, który, pod wpływem dominujących w IV wieku nurtów teologicznych (zwłaszcza platonizmu i myśli Orygenesa), celowo zrezygnował z literalnych interpretacji millenarystycznych na rzecz alegorycznych i duchowych. Artykuł wykazuje również, w jaki sposób redakcja Hieronima, odrzucając millenaryzm, wpłynęła na trwałe na zachodnią egzegezę Apokalipsy, co ilustruje m.in. zmiana w interpretacji symboliki czterech stworzeń z Apokalipsy 4,7. Całość pracy podkreśla znaczenie odkrycia oryginalnego tekstu Wiktoryna dla zrozumienia historycznej złożoności i dynamiki wczesnochrześcijańskiej myśli eschatologicznej.
Bibliografia
Budzanowska, Dominika. 2011. „Wstęp do recenzji Hieronima do Komentarza do Apokalipsy Wiktoryna z Petowium.” W Pierwsze łacińskie komentarze do Apokalipsy: Hipolit, Wiktoryn, Hieronim, Tykoniusz, zredagowane przez Dominika Budzanowska i Waldemar Linke, 105–24. Florilegium: studia classica, mediaevalia et neolatina, T. I. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Budzanowska-Weglenda, Dominika. 2021. „Victorin de Poetovio – exégète de l’Apocalypse de Saint Jean.” Vox Patrum 79:39–66. https://doi.org/10.31743/vp.12613.
Dulaey, Martine. 1991. „Jérôme « éditeur » du « Commentaire sur l’Apocalypse » de Victorin de Poetovio.” Revue d’Etudes Augustiniennes et Patristiques 37 (2): 199–236.
Dulaey, Martine, red. 1997a. „Commentaire.” W Sur l’Apocalypse suivi du Fragment chronologique et de La construction du monde, przez Victorin de Poetovio, Intoduction, texte critique, traduction, commentaire et index par M. Dulaey, 151–231. Sources Chrétiennes 423. Paris: Les Éditions du Cerf.
Dulaey, Martine. 1997b. „Introduction.” W Sur l’Apocalypse suivi du Fragment chronologique et de La construction du monde, przez Victorin de Poetovio, zredagowane przez Martine Dulaey, Intoduction, texte critique, traduction, commentaire et index par M. Dulaey, 12–41. Sources Chrétiennes 423. Paris: Les Éditions du Cerf.
Eusebius. 1903. Eusebius Werke. Zweiter Band: Die Kirchengeschichte. Erster Teil: Die Bücher I bis V. Zredagowane przez Eduardus Schwartz i Theodorus Mommsen. Die Griechischen Christlichen Schriftsteller, 9.1. Leipzig: J.C. Hinrichs.
Euzebiusz z Cezarei. 2013. Historia Kościelna. Przetłumaczone przez Agnieszka Caba na podstawie tłumaczenia Arkadiusza Lisieckiego. Źródła Myśli Teologicznej 70. Kraków: Wydawnictwo WAM.
Gryson, Roger, red. 2017. „Explanatio in Apocalypsin una cum recensione Hieronymi: Prolegomena.” W Victorini Poetovionensis Explanatio in Apocalypsin una cum recensione Hieronymi Tractatus de fabrica mundi Fragmentum de vita Christi, 9–103. Corpus Christianorum Series Latina 5. Turnhout: Brepols publishers.
Haussleiter, Johannes. 1916. „Prolegomena.” W Victorini episcopi Petavionensis opera, przez Victorinus Poetavionensis, zredagowane przez Johannes Haussleiter, Recensuit, commentario critico instruxit, prolegomena et indices adiecit Iohannes Haussleiter, VII–LXXIV. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 49. Vindobonae, Lipsiae: F. Tempsky, G. Freytag (G.M.B.H.).
Hieronim. 2011. „Recenzja Komentarza do Apokalipsy Wiktoryna z Petowium.” W Pierwsze łacińskie komentarze do Apokalipsy: Hipolit, Wiktoryn, Hieronim, Tykoniusz, zredagowane przez Dominika Budzanowska i Waldemar Linke, przetłumaczone przez Dominika Budzanowska, 125–165. Florilegium: studia classica, mediaevalia et neolatina, T. I. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Hieronymus. 1883. „Liber de viris illustratibus.” W Patrologia Latina 23, opracowane przez Jacques Paul Migne, kol. 631–760. Paris: Typis J.-P. Migne.
Hieronymus. 1916. „Commentarii in Apocalypsin editio Victorini et recensio Hieronymi una cum posteriorum additamentis.” W Victorini episcopi Petavionensis opera, zredagowane przez Johannes Haussleiter, Recensuit, commentario critico instruxit, prolegomena et indices adiecit Iohannes Haussleiter, 11–154. Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum 49. Vindobonae, Lipsiae: F. Tempsky, G. Freytag (G.M.B.H.).
Hieronymus. 2017. „Explanatio in Apocalypsin una cum recensione Hieronymi: Editio synoptica cum adnotationibus criticis.” W Victorini Poetovionensis Explanatio in Apocalypsin una cum recensione Hieronymi Tractatus de fabrica mundi Fragmentum de vita Christi, zredagowane przez Roger Gryson, 105–291. Corpus Christianorum Series Latina 5. Turnhout: Brepols publishers.
Irénée de Lyon. 1969. Contre les hérésies. Livre V. Édition critique d’après les versions arménienne et latine par Adelin Rousseau, Moine de l’abbay d’Orvat, Louis Doutreleau, s.j., Charles Mercier. Tome II. Texte et traduction. Zredagowane przez Adelin Rousseau. Przetłumaczone przez Louis Doutreleau, Charles Mercier, i Adelin Rousseau. Sources Chrétiennes 153. Paris: Éditions du Cerf.
Irénée de Lyon. 1974. Contre les hérésies. Livre III. Édition critique par Adelin Rousseau, Moine de l’abbaye d’Orval, et Louis Doutreleau, s.j. Tome II. Texte et traduction. Zredagowane przez Adelin Rousseau. Przetłumaczone przez Louis Doutreleau i Adelin Rousseau. Sources Chrétiennes 211. Paris: Éditions du Cerf.
Irénée de Lyon. 1995. Démonstration de la prédication apostolique. Zredagowane i przetłumaczone przez Adelin Rousseau. Sources chrétiennes 406. Paris: Éditions du Cerf.
McGinn, Bernard. 1998. Visions of the End: Apocalyptic Traditions in the Middle Ages. Records of Civilization: Sources and Studies 96. New York: Columbia University Press.
Minns, Denis. 2010. Irenaeus: An Introduction. London; New York: T & T Clark.
Myszor, Wincenty. 2000. „Tysiąc lat panowania Chrystusa na ziemi. Millenaryzm w ujęciu Ireneusza z Lyonu (Adversus haereses V, 30, 4-36, 3).” Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne 33:5–24.
Origène. 1978. Traité des principes: tome I (Livres I et II): introduction, texte critique de la version de Rufin, traduction. Zredagowane i przetłumaczone przez Henri Crouzel i Manlio Simonetti. Sources Chrétiennes 252. Paris: Éditions du Cerf.
Osborn, Eric Francis. 2001. Irenaeus of Lyons. Cambridge: Cambridge University Press.
Paczkowski, Mieczysław. 2000. „Interpretacja millenarystyczna idei Jerozolimy (II-III wiek).” Tarnowskie Studia Teologiczne 19 (1): 55–62.
Paczkowski, Mieczysław. 2020. „Krytyka millenarystycznego obrazu Jerozolimy u św. Hieronima ze Strydonu.” Vox Patrum 75:345–74. https://doi.org/10.31743/vp.5814.
Papias Hierapolitani. 1894. „S. Papiae Hierapolitani Episcopi Fragmenta: E Quinque libris de expositione oraculorum dominicorum.” W Saeculum II: Του Ἁγιος Πατρος Ἡμων Ἰγνατιυ Ἐπισκοπου Αντιοχειας Ἐπιστολαι. S. P. Nignatii, Episcopi Antiocheni Epistolae: cum genuinae, tum dubiae et supposititiae Praemissa Dissertatione de integritate textus recepti Epistolarum S. Ignati, auctore H. Denzinger, in. Universitate Virceburgensi Theologiae Professore. Accedunt romanorum pontificum saeculi II, S. Polycarpi martyris, S. Melitonis sardensis, s. Papiae Hierapolitani, S. Quadrati Atheniensis, S. Claudii Apollinaris Hierapolitani, Maximi Hierosolymitani, Polycratis Ephesini, S. Theophili Caesareae Palaestinae, S. Serapionis Antiocheni, Archaei Africani, Episcoporum, Aristidis Apologistae Christiani, Castoris, Aristonis Pelloei, S. Hegesippi, Pantaeni, Rhodonis, Apollonii, plurium anonymorum. Epistolae, Opuscula, Fragmenta, 1255–62. Patrologia Graeca 5. Parisiis: Apud Garnier Fratres, Editores et J.-P. Migne Successores.
Quasten, Johannes. 1986a. Patrology: The Ante-Nicene Literature after Irenaeus. 3. paperback print. Westminster, Md: Christian Classics.
Quasten, Johannes. 1986b. Patrology: The Beginnings of Patristic Literature. 3. paperback print. Westminster, Md: Christian Classics.
Rousseau, Adelin, red. 1995. „Introduction.” W Démonstration de la prédication apostolique, przez Irénée de Lyon, przetłumaczone przez Adelin Rousseau, 9–78. Sources chrétiennes 406. Paris: Éditions du Cerf.
Smith, Christopher R. 1994. „Chiliasm and Recapitulation in the Theology of Ireneus.” Vigiliae Christianae 48 (4): 313–31.
Tertullianus. 1954. „Adversus Marcionem.” W Tertulliani opera: pars prima: Opera catholica. Adversus Marcionem, zredagowane przez A. Kroymann, 437–726. Corpus Christianorum Series Latina 1. Turnhout: Typographi Brepols Editores Pontificii.
Victorinus Poetavionensis. 2017. „Explanatio in Apocalypsin una cum recensione Hieronymi: Editio synoptica cum adnotationibus criticis.” W Victorini Poetovionensis Explanatio in Apocalypsin una cum recensione Hieronymi Tractatus de fabrica mundi Fragmentum de vita Christi, zredagowane przez Roger Gryson, 105–291. Corpus Christianorum Series Latina 5. Turnhout: Brepols publishers.
Wiktoryn z Petowium. 2011. „Komentarz do Apokalipsy.” W Pierwsze łacińskie komentarze do Apokalipsy: Hipolit, Wiktoryn, Hieronim, Tykoniusz, zredagowane przez Dominika Budzanowska i Waldemar Linke, przetłumaczone przez Dominika Budzanowska, 69–104. Florilegium: studia classica, mediaevalia et neolatina, T. I. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego.
Witko, Krzysztof. 2000. „Millenaryzm w pierwszych wiekach chrześcijaństwa. Rys teologiczno-historyczny.” Tarnowskie Studia Teologiczne 19 (1): 4–8.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Maciej Kiliszek
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
CC BY ND 4.0. Posiadaczem prawa autorskiego (Licencjodawcą) jest Autor, który na mocy umowy licencyjnej udziela nieodpłatnie prawa do eksploatacji dzieła na polach wskazanych w umowie.
- Licencjodawca udziela Licencjobiorcy licencji niewyłącznej na korzystanie z Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego w następujących polach eksploatacji: a) utrwalanie Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego; b) reprodukowanie (zwielokrotnienie) Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego drukiem i techniką cyfrową (e-book, audiobook); c) wprowadzania do obrotu egzemplarzy zwielokrotnionego Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego; d) wprowadzenie Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego do pamięci komputera; e) rozpowszechnianie utworu w wersji elektronicznej w formule open access na licencji Creative Commons (CC BY-ND 3.0) poprzez platformę cyfrową Wydawnictwa Naukowego UMK oraz repozytorium UMK.
- Korzystanie przez Licencjobiorcę z utrwalonego Utworu ww. polach nie jest ograniczone czasowo ilościowo i terytorialnie.
- Licencjodawca udziela Licencjobiorcy licencji do Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego nieodpłatnie na czas nieokreślony
PEŁEN TEKST UMOWY LICENCYJNEJ >>
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 17
Liczba cytowań: 0
