Polarlichter. Das Kommunizieren über Naturphänomene in den Netzwerken der polnischen Gelehrtenrepublik im 18. Jahrhundert
DOI:
https://doi.org/10.12775/BPMH.2020.007Słowa kluczowe
sieci komunikacyjne, zorza polarna, uczeni, czasopisma, literatura podróżniczaAbstrakt
Zorze polarne. Komunikacja polskich i niemieckich uczonych o fenomenach natury w XVIII wieku
W niniejszy artykule została przeanalizowana praktyka obserwacji, zapisywania i wyjaśniania zorzy północnej w Rzeczpospolitej w XVIII wieku. Zapisy o obserwowanych wówczas zjawiskach oraz o wymianie informacji między uczonymi omówione zostały jako istotny element pozwalający na zrozumienie procesu komunikacji. Przedstawiono różne sposoby wyjaśniania zorzy w tym czasie. Wraz z postępującym oświeceniem coraz częściej tłumaczono to zjawisko w sposób racjonalny, za pomocą ówczesnych metod naukowych. Na przykładzie wybranych źródeł został pokazany także sposób, w jaki uczeni zabiegali o wiarygodność swoich wypowiedzi, odwołując się do korespondencji z innymi astronomami, lekarzami i teologami, do gazet i czasopism naukowych oraz literatury podróżniczej. Niniejsza analiza wskazała na istnienie sieci komunikacji, które łączyły uczonych polskich z ośrodkami nauki w Rzeszy, Francji i Wielkiej Brytanii.
Bibliografia
Biblioteka Politechniki Gdańskiej, M. Ch. Hanov, Wetterbeobachtungen von den Jahren 1739–1772.
Aristoteles, Meteorologica, übers. v. H. D. P. Lee, (2004).
Arnd J., Schediasma, De Auroris Borealibus Quae Annis proximis, MDCCXVI, MDCCXVII, MDCCXVIII Apparuerunt: Quo earundem Observationes, Confirmationes, Explicationes, [et]c Significationes, Distinctis capitibus, (1718).
Bischof J. Ch., Betrachtungen des Weltgebäudes und einiger Merckwürdigkeiten der Natur, (1764).
Baranowski J., Obserwacye zorzy północnéj czynione w Warszawie w r. 1779–1842, in: Biblioteka Warszawska. Pismo poświęcone naukom, sztukom i przemysłowowi, 2 (1844), S. 196–204.
Cassini J., De l´Aurore boreale qui a paru le 16. Novembre de l´année 1729, in: Mémoires de l'Académie Royale des Sciences de Paris, 31, 1729 (1731), S. 321.
Cranz D., Historie von Grönland: enthaltend Die Beschreibung des Landes und der Einwohner [et]c. insbesondere die Geschichte der dortigen Mission der Evangelischen Brüder zu Neu-Herrnhut und Lichtenfels; Mit acht Kupfertafeln und einem Register, 1 (1765) und 2 (1770).
Ellis H., A voyage to Hudson's-Bay by the „Dobbs Galley“ and „California“ in the years 1746 and 1747 for discovering a North West Passage: with an accurate Survey of the Coast and a short Natural History of the Country together with a fair view of the facts and arguments from which the future finding of such a passage is rendered probable, (1749).
Fortsetzung von P. Gabriel Rzączynski natürlichen Historie des Königreichs Pohlen, in: Warschauer Bibliothek oder gründlichen Nachrichten von verschiedenen Büchern und Schriften sowohl alten als neuen so in Pohlen herausgekommen. Worinnen zugleich von dem dermaligen Zustand der Gelehrsamkeit in Pohlen zuverlässige Nachricht gegeben wird, (1755), S. 102–122.
Fritz H., Verzeichniss beobachteter Polarlichter, (1873).
Frobes J. N., Nova et antiqua luminis atque aurorae borealis spectacula: secundum saeculorum atque annorum seriem subnexa mirabilis phaenomeni consideratione philosophica, (1739).
Gazeta Warszawska, 20. Februar (1779) und 22. September (1779).
Gemlin J. G., Reise durch Sibirien von dem Jahr 1733 bis 1743, (1751–1752).
Halley E., V. An account of the late surprizing appearance of the lights seen in the air, on the sixth of March last; with an attempt to explain the principal phænomena thereof, in: Philosophical Transactions, 29.
Hanov M. Ch., Seltenheiten der Natur und Oekonomie: nebst deren kurzen Beschreibung und Erörterung aus den Danziger Erfahrungen und Nachrichten zu mehrerem Nutzen und Vergnügen / ausgezogen und herausgegeben von Johann Daniel Titius, (1753–1755).
Happel E. W., Relationes curiosae, Oder Denckwürdigkeiten der Welt, worinnen allerhand remarquable Seltenheiten, merckwürdige und bissher unbekannte Geschichte, Lebens-Beschreibungen berühmter, insonderheit um die Hamburgische Republique und Kirche verdienter Männer […], 1 (1707–1709), 2 (1708).
Gassendi P., Syntagma philosophicum, in: ders., Opera omnia, 2 (1658), S. 63–111.
Hevelius J., Annus climactericus; sive Rerum uranicarum observationum annus quadragesimus nonus: exhibens diversas occultationes, tam planetarum, qua'm fixarum post editam machinam cœlestem, nec non plurimas altitudines meridianas solis […], (1685).
Horrebow N., Zuverlässige Nachrichten von Island: nebst einer neuen Landkarte und 2 jährl. meteorologischen Anmerkungen, (1753).
Hube J. M., Vollständiger und fasslicher Unterrichts in der Naturlehre mit allen neuen Entdeckungen. In einer Reihe von Briefen an einen jungen Herrn von Stande, 1 (1796).
Huitieme memoire, Qui referme des Observations Météorologiques, faites en Pologne, in: Memoires sur differents parties des sciences et arts, (1768), S. 273–346.
Hüpsch J. W. C. A. v., Physikalische Untersuchung der natürlichen Ursachen des Nordscheins, nebst einigen neuen Bemerkungen über diese merckwürdige Lufterscheinung, (1778).
Johnston J., Thaumatographia naturalis, in decem classes distincta, Classis III, 12 (1632).
Kirch Ch., Auffrichtiger Bericht/ Von dem in itztlauffenden 1716den Jahre den 17. Martii Abends entstandenen ungewöhnlichen Nord-Schein/ Wie solcher allhier in Dantzig/ Die ganze Nacht durch mit Fleiß observiret/ Und nachgehends in unterschiedenen beygefügten Figuren abgezeichnet worden / Von Christfried Kirchen/ der Astronomie und Math. Stud., [1716].
Kołłątaj H., X., Hugona Kołłataja Rozbiór Krytyczny zasad Historyi: o początkach rodu ludzkiego, hg v. F. Kojsiewicz, (1842).
Kulmus J. A., Ausführliche Beschreibung Des Anno 1721. den 1. Martii, Die gantze Nacht durch vieler Orthen wahrgenommenen Nord-Lichtes, Wie solches Besonders hier in Dantzig in sehr seltsamen Veränderungen Unter Beygefügten Figuren bemercket, Und durch natürliche Gründe erklähret hat, (1721).
Langhansen Ch., Auxiliante Divino Numine De Aurora Boreali, Quam Germani Das Nord-Licht, appelant A. c. 1716. d. 17. Martii observata, Consensu Amplißimæ Facultatis Philosophicæ, Præside Christophoro Langhansen, Mathematum Prof. Extraord. Responsurus Disseret Christianus Henricus Gütther, Reg. Boruss. Phil. & S. Theol. Stud. In Auditorio Maiori, d. [] Iulii h. c., (1716).
Laplace P.-S., Traité de Mécanique Céleste, 1–5 (1798–1825).
Maupertuis P. L. M. de, La figure de la terre, déterminée par les observations de Mm. de Maupertuis, Clairaut, Camus, Le Monnier, de l´Académie Royal des Science, et de l'abbé Outhier, Correspondant de la même Académie, accompagnés de M. Celsius, Professeur d´Astronomie à Upsal, faites par ordre du Roy au cercle polaire, (1738).
Pater P., Kurze Beschreibung der neuen Wunder=Erscheinung Des Nord=Lichts/ SO in Preussen und andernwerts dem 17 Martii/ des 1716 Jahres/ Nachmittag von 8 bis Morgens umb 4 Uhr gesehen warden, [1716].
Reyger G., Die Beschaffenheit der Witterung in Danzig vom Jahre 1722–1769 beobachtet nach ihren Veränderungen und Ursachen erwogen, und mit dem Wetter an andern Orten verglichen, (1770).
Reyger G., Von einem am 26 August 1750 erschienenen Nordlichte, in: Versuche und Abhandlungen der Naturforschenden Gesellschaft in Danzig, 3 (1756), S. 258–264.
Rzączyński G., Historia naturalis curiosa Regni Poloniae, Magni Ducatus Lituaniae, annexarumque provinciarum, in tractatus XX divisa: ex scriptoribus probatis, servata primigenia eorum phrasi in locis plurimis […], (1721).
Sammlung| Von| Natur- und Medicin-| Wie auch| hierzu gehörigen Kunst- und Literatur-|Geschichten,| So sich| An. 1717 in den 3 Sommer-Monaten| In Schlesien und andern Ländern begeben […], (1718–1730).
Śniadecki J., Jeografi czyli opisanie natury i fizyki ziemi, (1804).
Urinus J., Himels-feurige Dräu-Ruthe, oder Feuer-Licht, Welches den 17. Martii, von 8. Uhr Nachmittag, biß nach Mitternacht gegen 3. Uhr des [...] 1716 Jahres [...] gesehen und observiret worden..., (1716).
Wagner R. Ch., Erzehlung derer zu Helmstädt am abgewichenen 17 Martii von 7 bis nach 12 Uhren zu Nachts geschehenen Meteororum igneorum welche bestanden in einer starken Helle und Lufft Erleuchtung/ Breiten lichten Strahlen/ und einem dem Wetterleichten ähnlich gewesen en Blitzen. Benebst einer Deduction, daß diese Erscheinungen aus natürlichen Ursachen entstanden, (1716).
Wolf N. M. v., Auszug aus einigen französischen Schreiben des Herrn Doct. V. Wolf an Herrn BERNOULLI, in: Astronomisches Jahrbuch oder Ephemeriden für das Jahr 1783. Nebst einer Sammlung der neuesten in die astronomischen Wissenschaften einschlagenden Beobachtungen, Nachrichten, Bemerkungen und Abhandlungen, (1780), S. 147–153.
Wolf N. M. v., Observationes Astronomicae factae Dantisci, ab anno 1774 ad annum 1784. Una cum aliis Varsaviae et Dirsavae ab anno 1764 ad annum 1773 factis, hg. v. J. Bernoulli, (1785).
Wolff Ch., Christian Wolffes, Königl. Preuß. Hoffraths, und Matth. & Phys. P.P.O. der Königl. Groß-Britannischen, wie auch der Königl. Preuß. Societät der Wissenschafften Mitglieds […], (1716).
Breil R., Die Grundlagen der Naturwissenschaft. Zu Begriff und Geschichte der Wissenschaftstheorie, (2011).
Berns J. J., Wunderzeichen am Himmel und auf Erden. Der Frühneuzeitliche Prodigiendiskurs und dessen Medientechnische Bedingungen, in: Neue Diskurse der Gelehrtenkultur in der Frühen Neuzeit. Ein Handbuch, hg. v. H. Jaumann, G. Stiening, (2016), S. 99–162.
Daszkiewicz P., Tarkowski R., Pobyt i badania przyrodnicze Jeana-Etienne'a Guettarda w Rzeczypospolitej (1760–1762), (2009).
Falck-Ytter H., Lövgren T., Polarlicht: Nordlicht und Südlicht in mystischer, naturwissenschaftlicher und apokalyptischer Sicht, (1983).
Federhofer M. T., Nordlicht: Tellurische Deutung und ästhetische Darstellung bei Alexander von Humboldt, in: Phänomene der Atmosphäre, hg. v. U. Büttner, I. Theilen, (2017), S. 222–231.
Filipiak J., Miętus M., History of the Gdańsk Pre-Instrumental and Instrumental Recordof Meteorological Observations and Analysis of Seleceted Air Pressure Observations, in: The Polish Climate in the European Context: An Historical Overview, hg. v. R. Przybylak, J. Majorowicz, R. Brázdil, M. Kejan, (2010), S. 267–294.
Herbst K.-D., Astronomische Forschung im 17. und beginnenden 18. Jahrhundert: Johannes Hevelius und Gottfried Kirch, in: Vision als Aufgabe: das Leibniz-Universum im 21. Jahrhundert, hg. v. M. Grötschel u. a., (2016), S. 165–184.
Jaeger L., Wissenschaft und Aufklärung im 18. Jahrhundert, in: Die Naturwissenschaften: Eine Biographie, (2015), S. 111–142.
Jarzącka J., Obraz życia umysłowego Rzeczypospolitej doby saskiej w świetle wybranych Lipskich czasopism naukowych: 1710–1762, (1987).
Kitowski P., Abrys niebieskiego dziwnego światła. Zorza polarna nad Gdańskiem w nocy 17/18 marca 1716 roku w opisie Johanna Arnda, in: Jan Heweliusz i kultura heweliuszowska. Utilitas et delectatio, hg. v. M. Mendel, J. Włodarski, (2013), S. 147–155.
Luhmann N., Die Wissenschaft der Gesellschaft, (1990).
Malewicz M. H., Zjawiska przyrodnicze w relacjach dziejopisarzy polskiego średniowiecza, (1980).
Maurer M., Europa als Kommunikationsraum in der Frühen Neuzeit, in: Kommunikation in der Frühen Neuzeit, hg. v. K.-D. Herbst, S. Kratochwil, (2009), S. 11–24.
Przypkowski T., Zainteresowania matematyczno-astronomiczne Braci Polskich, in: Studia nad arianizmem, hg. v. L. Chmaj, (1959), S. 391–423.
Schlegel B., Schlegel, K., Polarlichter zwischen Wunder und Wirklichkeit. Kulturgeschichte und Physik einer Himmelsrichtung, (2011).
Schröder W., Das Phänomen des Polarlichts. Geschichtsschreibung, Forschungsergebnisse und Probleme, (1984).
Schröder W., Vom Wunderzeichen zum Naturobjekt: Fallstudie zum Polarlicht vom 17. März 1716 = Changes in the interpretation of the aurora of March 17, 1716, (2001).
Smoleński W., Przewrót umysłowy w Polsce wieku XVIII: studja historyczne, (1923).
Stothers R., Ancient Aurorae, in: Isis, (70) 1979, S. 85–95.
Pobrania
Sklep wydawnictwa:
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Autor zgłaszający tekst do publikacji zobowiązany jest do ujawnienia wszystkich autorów uczestniczących w przygotowaniu tekstu oraz (jeśli dotyczy) wskazanie źródeł finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów („financial disclosure”). W wypadku tekstów przygotowanych przez dwóch lub wielu Autorów, Autorzy zobowiązani są do przesłania do Redakcji oświadczenia o wkładzie poszczególnych Autorów w powstanie publikacji (z podaniem ich afiliacji oraz wskazaniem Autora/Autorów koncepcji, założeń, metod itp.). Główną odpowiedzialność za tekst ponosi Autor zgłaszający go Redakcji.
Informujemy, że Redakcja Biuletynu Polskiej Misji Historycznej korzysta z programu antyplagiatowego iThenticate, od 2016 roku każdy artykuł jest sprawdzany pod względem oryginalności. Redakcja oświadcza, że wykryte przypadki nierzetelności naukowej będą dokumentowane oraz upubliczniane poprzez powiadomienie odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające Autorów, instytucje i stowarzyszenia naukowe itp.).
Autorzy/Autorki przesyłając artykuł przez stronę APCz składają oświadczenia dotyczące praw autorskich oraz przygotowania artykułu zgodnie z zasadami etycznymi dla prac naukowych. Oswiadczenie jest także dostępne w formie dokumentu word (oświadczenie).
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 584
Liczba cytowań: 1
