Żydzi w czasach wojen, społecznych i politycznych zamieszek w południowo-wschodniej części Rzeczpospolitej w XVII i XVIII wieku. Przyczynek do badań
DOI:
https://doi.org/10.12775/BPMH.2014.011Słowa kluczowe
Żydzi, Kozacy, demografia, pogromy, wojny, Rzeczpospolita Obojga NarodówAbstrakt
W wiekach XVII i XVIII na południowo-wschodnich terenach Rzeczypospolitej znajdowało się największe na świecie, dynamicznie rozwijające się skupisko ludności żydowskiej. Korzystne warunki zamieszkania zapewniały Żydom przywileje prawne i ekonomiczne oraz opiekę ze strony właścicieli wielkich majątków ziemskich. Egzystencja skupisk ludności wyznania mojżeszowego w stosunkowo niewielkim stopniu była zakłócana przez antyżydowskie działania władz kościelnych, procesy o mordy rytualne oraz wrogość ludności rodzimej (Rusinów). W początkowym okresie powstania Chmielnickiego doszło do wielkiego pogromu Żydów na Ukrainie, Podolu i Wołyniu. Jednak już w latach 60. XVII w. gminy żydowskie na tych terenach zaczęły się odradzać. Proces ten był nieznacznie spowalniany przez niski stan bezpieczeństwa publicznego, będący skutkiem zaangażowania państwa w wojny z Kozakami, Rosją, Szwecją i Turcją oraz niepokoje społeczne. W 1768 r. doszło na Ukrainie do kolejnego powstania ludności kozackiej i chłopskiej (koliszczyzna), podczas którego również dochodziło do pogromów ludności żydowskiej.
Bibliografia
Źródła archiwalne / Archivalische Quellen / Archival Sources
Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór Rusieckich, 23, p. 14.
Źródła drukowane / Gedruckte Quellen / Printed Sources
Bunt hajdamaków na Ukrainie w r. 1768 opisany przez Lippomana i dwóch bezimiennych, ed. by E. Raczyński, (1854).
Gminy żydowskie w dawnej Rzeczypospolitej. Wybór tekstów źródłowych, ed. By A. Michałowska, (2003).
Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697 – 1795), 1: Czasy saskie (1697 – 1763), (1984).
Jemiołowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648 – 1679), ed. By J. Dzięgielewski, (2000).
Józefowicz T., Kronika miasta Lwowa od r. 1634 do 1690, obejmująca w ogólności dzieje dawnej Rusi Czerwonej a zwłaszcza historya arcybiskupstwa lwowskiego w tejże epoce, (1854).
Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, ed. by R. Pollak, (1951).
Kitowicz J., Pamiętniki czyli Historia polska, ed. by P. Matuszewska, Z. Lewinówna, (1971).
‘Kurier Polski’, (1729), no 50, (1730), no 1, 2, 53 (1739), no 192, 198, (1749), no 681, 692, (1750), no 729.
Літопис гадяцького полковника Григорія Грабянки (http://litopys.org.ua/grab/hrab1.htm).
Літопис Самовидця (http://litopys.org.ua/samovyd/sam02.htm).
Łoś J., Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, ed. by R. Śreniawa-Szypiowski, (2000).
Opis autentyczny rzezi humańskiej przez córkę gubernatora Humania z Mładanowiczów zamężną Krebsową, (1840).
Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II od roku 1696 do 1728, ed. by A. Mułkowski, (1849).
Pamiętnik dziejów polskich, ed. by S. Barącz, (1855).
Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII), ed. by A. Sajkowski, W. Czapliński, (1961).
Rzeczpospolita w dobie upadku 1700 – 1704. Wybór źródeł, ed. by J. Gierowski, (1955).
Ukraina w połowie XVII wieku w relacji arabskiego podróżnika Pawła, syna Makarego z Aleppo, ed. by M. Kowalska, (Prace Orientalistyczne 33, 1986).
Величко С., Летопись событий в Юго-Западной России в XVII веке (http://litopys.org.ua/velichko/vel05.htm, chapter XXI).
Wyprawa na hajdamaków (Z pamiętników starosty Zakrzewskiego), in: Z dziejów hajdamaczyzny, with a preface by H. Mościcki, (1905), pp. 27 – 32.
Żydzi polscy 1648 – 1772. Źródła, ed. by A. Kaźmierczyk, (Studia Judaica Cracoviensia. Series Fontium 6, 2001).
Literatura / Literatur / Literature
Balaban M., Kroniki, opisy i elegie hebrajskie z czasów Chmielnickiego, „Ruś. Czasopismo poświęcone dziejom i kulturze Ukrainy, Podola, Wołynia i Rusi Czerwonej’, 1, 1 – 3 (1911): 1, 1: pp. 46 – 63, 1, 2: pp. 152 – 177, 1, 3: pp. 285 – 300.
Borek P., Ukraina w staropolskich diariuszach i pamiętnikach. Bohaterowie, fortece, tradycja, (Biblioteka Tradycji Literackich, Seria 2, 7, 2001).
Ciesielski T., Cruelty in the Polish-Cossack confl icts of the 17th and 18th c., in: Barbarians at the Gates. A monograph based on material from the VI International Study Session on the History of Peoples of the Baltic Sea, Wolin, 5 – 7 August 2011, ed. by M. Franz, Z. Pilarczyk, (Mare Integrans 2013), pp. 281 – 282.
Ciesielski T., Kronika Surty i Trubnickich jako źródło do dziejów Mohylewa w okresie wojny polsko-moskiewskiej 1654 – 1667. Studium historyczno-źródłoznawcze, in: Studia z dziejów stosunków Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim w XVI – XVII wieku, ed. by M. Nagielski, K. Bobiatyński, P. Gawron, (2013), pp. 366 – 378.
Ciesielski T., O hajdamaczyźnie w latach 1733 – 1763, in: W kręgu Hadziacza A.D. 1658. Od historii do literatury, ed. by P. Borek, (2008), pp. 181 – 198.
Ciesielski T., Od Batohu do Żwańca. Wojna na Ukrainie, Podolu i o Mołdawię 1652 – 1653, (2007).
Doktór J., Jakub Frank i jego nauka na tle kryzysu religijnej tradycji osiemnastowiecznego żydostwa polskiego, (1991).
Goldberg J., Gminy żydowskie (kahały) w systemie władztwa dominialnego w szlacheckiej Rzeczypospolitej, in: Między historia a teorią. Refl eksje nad problematyką dziejów i wiedzy historycznej, ed. by M. Drozdowski, (1988), pp. 152 – 171.
Goldberg J., Żydowski Sejm Czterech Ziem w społecznym i politycznym ustroju dawnej Rzeczypospolitej, in: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji ‘Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej’ Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce Uniwersytet Jagielloński 22 – 26 IX 1986, ed. by A. Link-Lenczowski, T. Polański, (1991), pp. 44 – 58.
Guldon Z., Osadnictwo żydowskie i liczebność ludności żydowskiej na ziemiach Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym. Stan i program badań, in: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji Kraków 21 – 23 XI 1995, ed. by K. Pilarczyk, (1997), pp. 148 – 149.
Guldon Z., Straty ludności żydowskiej w Koronie w latach potopu, in: Rzeczpospolita w latach potopu, ed. by J. Muszynska, J. Wijaczka, (Prace Instytutu Historii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach 1, 1996), pp. 305 – 311.
Guldon Z., Wijaczka J., Procesy o mordy rytualne na Rusi Czerwonej, Podolu i prawobrzeżnej Ukrainie w XVI – XVIII wieku, ‘Nasza Przeszłość. Szkice z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce’, 81 (1994), pp. 51 – 84.
Guldon Z., Wijaczka J., Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI – XVIII wieku, (1995).
Guldon Z., Wijaczka J., Żydzi a chrześcijanie na Wołyniu w XVI – XVIII wieku, ‘Nasza Przeszłość. Szkice z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce’, 80 (1993), pp. 225 – 248.
Guldon Z., Źródła i metody szacunków liczebności ludności żydowskiej w Polsce w XVI – XVIII wieku, ‘Kwartalnik Historii Kultury Materialnej’, 34, 2 (1986), pp. 249 – 263.
Guldon Z., Żydzi w Polsce do końca XVIII wieku. Wybrane zagadnienia, in: Z przeszłości Żydów polskich. Polityka, gospodarka, kultura, społeczeństwo, ed. by J. Wijaczka, G. Miernik, (2005), pp. 19 – 47.
Horn M., Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w. Działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego, (1975).
Hundert G.D., Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowoczesności, (2007).
Jakowenko N., Historia Ukrainy do 1795 roku, (2011).
Kraushar A., Frank i frankiści polscy 1726 – 1816, 1 – 2 (1895).
Król-Mazur R., Miasto trzech nacji. Studia z dziejów Kamieńca Podolskiego w XVIII wieku, (2008).
Leszczyński A., Sejm Żydów Korony 1623 – 1764, (Seria Prac Naukowych ŻIH 1994).
Lewin L., Die Judenverfolgungen im zweiten schwedisch-polnischen Kriege (1655 – 1659), ‘Zeitschrift der historischen Gesellschaft für die Provinz Posen’, 16 (1901), pp. 79 – 101.
Mahler R., Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb, ‘Przeszłość Demografi czna Polski’, 1967, pp. 131 – 180.
Nadav M., Th e Jewish Community od Nemyriv in 1648: Th eir Massacre and Loyalty Oath to the Cossacks, ‘Harvard Ukrainian Studies’, 8, 3/4 (December 1984), pp. 376 – 395.
Pendzich B.M., Los Żydów na Białej i Czarnej Rusi w czasie „Nieznanej wojny’ 1654 – 1667, in: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji Kraków 21 – 23 XI 1995, ed. by K. Pilarczyk, (1997), pp. 155 – 161.
Perednia J., Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII – XVIII w., (Prace Komisji Nauk Historycznych 8, 1963).
Rawita-Gawroński F., Żydzi w historii i literaturze ludowej na Rusi, (1923).
Rosman M., Żydzi pańscy. Stosunki magnacko-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku, (2005).
Schiper I., Rozwój ludności żydowskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, in: Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, 1 (1932), ed. by I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafft ka, pp. 1 – 36.
Serczyk W.A., Hajdamacy, (1972).
Serczyk W.A., Koliszczyzna, (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 193, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne 24, 1968).
Sherwin B.L., Duchowe dziedzictwo Żydów polskich, (1995), p. 250.
Stampfer S., What actually happened to the Jews on Ukraine in 1648?, ‘Jewish History’, 17 (2003), pp. 207 – 227.
Straten J. van, Did Shmu’el Ben Nathan and Nathan Hanover Exaggerate? Estimates of Jewish casualties in the Ukraine during the Cossack Revolt in 1648, ‘Zutot’, 6, 1 (2009), p. 75 – 82.
Tazbir J., Świat Panów Pasków. Eseje i studia, (1986).
Wasilewski T., Działalność polityczna i wojskowa Jeremiego Wiśniowieckiego, in: Epoka ‘Ogniem i mieczem’ we współczesnych badaniach historycznych. Zbiór studiów, ed. by M. Nagielski, (2000), p. 69 – 84.
Weinryb B.D., A Social and Economic History of the Jewish Community in Poland from 1100 to 1800, (1972).
Wurm D., Z dziejów Żydostwa brodzkiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (do r. 1772), (1935), pp. 12 – 54.
Pobrania
Sklep wydawnictwa:
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Autor zgłaszający tekst do publikacji zobowiązany jest do ujawnienia wszystkich autorów uczestniczących w przygotowaniu tekstu oraz (jeśli dotyczy) wskazanie źródeł finansowania publikacji, wkładzie instytucji naukowo-badawczych, stowarzyszeń i innych podmiotów („financial disclosure”). W wypadku tekstów przygotowanych przez dwóch lub wielu Autorów, Autorzy zobowiązani są do przesłania do Redakcji oświadczenia o wkładzie poszczególnych Autorów w powstanie publikacji (z podaniem ich afiliacji oraz wskazaniem Autora/Autorów koncepcji, założeń, metod itp.). Główną odpowiedzialność za tekst ponosi Autor zgłaszający go Redakcji.
Informujemy, że Redakcja Biuletynu Polskiej Misji Historycznej korzysta z programu antyplagiatowego iThenticate, od 2016 roku każdy artykuł jest sprawdzany pod względem oryginalności. Redakcja oświadcza, że wykryte przypadki nierzetelności naukowej będą dokumentowane oraz upubliczniane poprzez powiadomienie odpowiednich podmiotów (instytucje zatrudniające Autorów, instytucje i stowarzyszenia naukowe itp.).
Autorzy/Autorki przesyłając artykuł przez stronę APCz składają oświadczenia dotyczące praw autorskich oraz przygotowania artykułu zgodnie z zasadami etycznymi dla prac naukowych. Oswiadczenie jest także dostępne w formie dokumentu word (oświadczenie).
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 770
Liczba cytowań: 0
