Juden im Zeitalter des Krieges, der sozialen und politischen Unruhen im südöstlichen Teil der polnisch-litauischen Adelsrepublik im 17. und 18. Jahrhundert. Versuch einer Annäherung
DOI:
https://doi.org/10.12775/BPMH.2014.011Schlagworte
Juden, Kosaken, Demografie, Pogrome, Krieg, RzeczpospolitaAbstract
Im 17. und 18. Jh. waren die südöstlichen Teile der Rzeczpospolita in hohen Maße von einer jüdischen Bevölkerung besiedelt. Die Zahl von Juden auf diesem Gebiet war weltweit die größte und entwickelte sich dynamisch. Günstige Ansiedlungsvoraussetzungen gewährleisteten ihnen rechtliche und wirtschaft liche Privilegien sowie die Unterstützung von Großgrundbesitzern. Die Existenz der Siedlungen der Bevölkerung des mosaischen Glaubens wurde zunächst nur geringfügig durch antijüdische Maßnahmen der Kirchengewalt, die Prozesse um die Ritualmorde und die Feindlichkeit der Einheimischen (Ruthenen) gestört. In der Anfangszeit des Chmelnyzkyj-Aufstands kam es zu großen Pogromen der Juden in der Ukraine, Podolien und Wolhynien. Bereits in den 60er Jahren des 17. Jh. begannen sich die jüdischen Gemeinden zu erneuern. Dieser Prozess der Erneuerung wurde durch die geringe staatliche Ordnung verlangsamt, die ein Ergebnis der Eingebundenheit des Staates in die Kriege mit Kosaken, Russland, Schweden, der Türkei sowie allgemeinen Unruhen war. 1768 brach in der Ukraine ein weiterer Aufstand der Kosaken- und Bauernbevölkerung aus (sog. Koliszczyzna), während dem es auch zu Pogromen an Juden kam.
Literaturhinweise
Źródła archiwalne / Archivalische Quellen / Archival Sources
Archiwum Narodowe w Krakowie, Zbiór Rusieckich, 23, p. 14.
Źródła drukowane / Gedruckte Quellen / Printed Sources
Bunt hajdamaków na Ukrainie w r. 1768 opisany przez Lippomana i dwóch bezimiennych, ed. by E. Raczyński, (1854).
Gminy żydowskie w dawnej Rzeczypospolitej. Wybór tekstów źródłowych, ed. By A. Michałowska, (2003).
Horn M., Regesty dokumentów i ekscerpty z Metryki Koronnej do historii Żydów w Polsce (1697 – 1795), 1: Czasy saskie (1697 – 1763), (1984).
Jemiołowski M., Pamiętnik dzieje Polski zawierający (1648 – 1679), ed. By J. Dzięgielewski, (2000).
Józefowicz T., Kronika miasta Lwowa od r. 1634 do 1690, obejmująca w ogólności dzieje dawnej Rusi Czerwonej a zwłaszcza historya arcybiskupstwa lwowskiego w tejże epoce, (1854).
Kitowicz J., Opis obyczajów za panowania Augusta III, ed. by R. Pollak, (1951).
Kitowicz J., Pamiętniki czyli Historia polska, ed. by P. Matuszewska, Z. Lewinówna, (1971).
‘Kurier Polski’, (1729), no 50, (1730), no 1, 2, 53 (1739), no 192, 198, (1749), no 681, 692, (1750), no 729.
Літопис гадяцького полковника Григорія Грабянки (http://litopys.org.ua/grab/hrab1.htm).
Літопис Самовидця (http://litopys.org.ua/samovyd/sam02.htm).
Łoś J., Pamiętnik towarzysza chorągwi pancernej, ed. by R. Śreniawa-Szypiowski, (2000).
Opis autentyczny rzezi humańskiej przez córkę gubernatora Humania z Mładanowiczów zamężną Krebsową, (1840).
Otwinowski E., Dzieje Polski pod panowaniem Augusta II od roku 1696 do 1728, ed. by A. Mułkowski, (1849).
Pamiętnik dziejów polskich, ed. by S. Barącz, (1855).
Pamiętniki Samuela i Bogusława Kazimierza Maskiewiczów (wiek XVII), ed. by A. Sajkowski, W. Czapliński, (1961).
Rzeczpospolita w dobie upadku 1700 – 1704. Wybór źródeł, ed. by J. Gierowski, (1955).
Ukraina w połowie XVII wieku w relacji arabskiego podróżnika Pawła, syna Makarego z Aleppo, ed. by M. Kowalska, (Prace Orientalistyczne 33, 1986).
Величко С., Летопись событий в Юго-Западной России в XVII веке (http://litopys.org.ua/velichko/vel05.htm, chapter XXI).
Wyprawa na hajdamaków (Z pamiętników starosty Zakrzewskiego), in: Z dziejów hajdamaczyzny, with a preface by H. Mościcki, (1905), pp. 27 – 32.
Żydzi polscy 1648 – 1772. Źródła, ed. by A. Kaźmierczyk, (Studia Judaica Cracoviensia. Series Fontium 6, 2001).
Literatura / Literatur / Literature
Balaban M., Kroniki, opisy i elegie hebrajskie z czasów Chmielnickiego, „Ruś. Czasopismo poświęcone dziejom i kulturze Ukrainy, Podola, Wołynia i Rusi Czerwonej’, 1, 1 – 3 (1911): 1, 1: pp. 46 – 63, 1, 2: pp. 152 – 177, 1, 3: pp. 285 – 300.
Borek P., Ukraina w staropolskich diariuszach i pamiętnikach. Bohaterowie, fortece, tradycja, (Biblioteka Tradycji Literackich, Seria 2, 7, 2001).
Ciesielski T., Cruelty in the Polish-Cossack confl icts of the 17th and 18th c., in: Barbarians at the Gates. A monograph based on material from the VI International Study Session on the History of Peoples of the Baltic Sea, Wolin, 5 – 7 August 2011, ed. by M. Franz, Z. Pilarczyk, (Mare Integrans 2013), pp. 281 – 282.
Ciesielski T., Kronika Surty i Trubnickich jako źródło do dziejów Mohylewa w okresie wojny polsko-moskiewskiej 1654 – 1667. Studium historyczno-źródłoznawcze, in: Studia z dziejów stosunków Rzeczypospolitej z Państwem Moskiewskim w XVI – XVII wieku, ed. by M. Nagielski, K. Bobiatyński, P. Gawron, (2013), pp. 366 – 378.
Ciesielski T., O hajdamaczyźnie w latach 1733 – 1763, in: W kręgu Hadziacza A.D. 1658. Od historii do literatury, ed. by P. Borek, (2008), pp. 181 – 198.
Ciesielski T., Od Batohu do Żwańca. Wojna na Ukrainie, Podolu i o Mołdawię 1652 – 1653, (2007).
Doktór J., Jakub Frank i jego nauka na tle kryzysu religijnej tradycji osiemnastowiecznego żydostwa polskiego, (1991).
Goldberg J., Gminy żydowskie (kahały) w systemie władztwa dominialnego w szlacheckiej Rzeczypospolitej, in: Między historia a teorią. Refl eksje nad problematyką dziejów i wiedzy historycznej, ed. by M. Drozdowski, (1988), pp. 152 – 171.
Goldberg J., Żydowski Sejm Czterech Ziem w społecznym i politycznym ustroju dawnej Rzeczypospolitej, in: Żydzi w dawnej Rzeczypospolitej. Materiały z konferencji ‘Autonomia Żydów w Rzeczypospolitej Szlacheckiej’ Międzywydziałowy Zakład Historii i Kultury Żydów w Polsce Uniwersytet Jagielloński 22 – 26 IX 1986, ed. by A. Link-Lenczowski, T. Polański, (1991), pp. 44 – 58.
Guldon Z., Osadnictwo żydowskie i liczebność ludności żydowskiej na ziemiach Rzeczypospolitej w okresie przedrozbiorowym. Stan i program badań, in: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji Kraków 21 – 23 XI 1995, ed. by K. Pilarczyk, (1997), pp. 148 – 149.
Guldon Z., Straty ludności żydowskiej w Koronie w latach potopu, in: Rzeczpospolita w latach potopu, ed. by J. Muszynska, J. Wijaczka, (Prace Instytutu Historii Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Kielcach 1, 1996), pp. 305 – 311.
Guldon Z., Wijaczka J., Procesy o mordy rytualne na Rusi Czerwonej, Podolu i prawobrzeżnej Ukrainie w XVI – XVIII wieku, ‘Nasza Przeszłość. Szkice z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce’, 81 (1994), pp. 51 – 84.
Guldon Z., Wijaczka J., Procesy o mordy rytualne w Polsce w XVI – XVIII wieku, (1995).
Guldon Z., Wijaczka J., Żydzi a chrześcijanie na Wołyniu w XVI – XVIII wieku, ‘Nasza Przeszłość. Szkice z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce’, 80 (1993), pp. 225 – 248.
Guldon Z., Źródła i metody szacunków liczebności ludności żydowskiej w Polsce w XVI – XVIII wieku, ‘Kwartalnik Historii Kultury Materialnej’, 34, 2 (1986), pp. 249 – 263.
Guldon Z., Żydzi w Polsce do końca XVIII wieku. Wybrane zagadnienia, in: Z przeszłości Żydów polskich. Polityka, gospodarka, kultura, społeczeństwo, ed. by J. Wijaczka, G. Miernik, (2005), pp. 19 – 47.
Horn M., Żydzi na Rusi Czerwonej w XVI i pierwszej połowie XVII w. Działalność gospodarcza na tle rozwoju demograficznego, (1975).
Hundert G.D., Żydzi w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Genealogia nowoczesności, (2007).
Jakowenko N., Historia Ukrainy do 1795 roku, (2011).
Kraushar A., Frank i frankiści polscy 1726 – 1816, 1 – 2 (1895).
Król-Mazur R., Miasto trzech nacji. Studia z dziejów Kamieńca Podolskiego w XVIII wieku, (2008).
Leszczyński A., Sejm Żydów Korony 1623 – 1764, (Seria Prac Naukowych ŻIH 1994).
Lewin L., Die Judenverfolgungen im zweiten schwedisch-polnischen Kriege (1655 – 1659), ‘Zeitschrift der historischen Gesellschaft für die Provinz Posen’, 16 (1901), pp. 79 – 101.
Mahler R., Żydzi w dawnej Polsce w świetle liczb, ‘Przeszłość Demografi czna Polski’, 1967, pp. 131 – 180.
Nadav M., Th e Jewish Community od Nemyriv in 1648: Th eir Massacre and Loyalty Oath to the Cossacks, ‘Harvard Ukrainian Studies’, 8, 3/4 (December 1984), pp. 376 – 395.
Pendzich B.M., Los Żydów na Białej i Czarnej Rusi w czasie „Nieznanej wojny’ 1654 – 1667, in: Żydzi i judaizm we współczesnych badaniach polskich. Materiały z konferencji Kraków 21 – 23 XI 1995, ed. by K. Pilarczyk, (1997), pp. 155 – 161.
Perednia J., Stanowisko Rzeczypospolitej szlacheckiej wobec sprawy Ukrainy na przełomie XVII – XVIII w., (Prace Komisji Nauk Historycznych 8, 1963).
Rawita-Gawroński F., Żydzi w historii i literaturze ludowej na Rusi, (1923).
Rosman M., Żydzi pańscy. Stosunki magnacko-żydowskie w Rzeczypospolitej XVIII wieku, (2005).
Schiper I., Rozwój ludności żydowskiej na ziemiach dawnej Rzeczypospolitej, in: Żydzi w Polsce Odrodzonej. Działalność społeczna, gospodarcza, oświatowa i kulturalna, 1 (1932), ed. by I. Schiper, A. Tartakower, A. Hafft ka, pp. 1 – 36.
Serczyk W.A., Hajdamacy, (1972).
Serczyk W.A., Koliszczyzna, (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego 193, Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne 24, 1968).
Sherwin B.L., Duchowe dziedzictwo Żydów polskich, (1995), p. 250.
Stampfer S., What actually happened to the Jews on Ukraine in 1648?, ‘Jewish History’, 17 (2003), pp. 207 – 227.
Straten J. van, Did Shmu’el Ben Nathan and Nathan Hanover Exaggerate? Estimates of Jewish casualties in the Ukraine during the Cossack Revolt in 1648, ‘Zutot’, 6, 1 (2009), p. 75 – 82.
Tazbir J., Świat Panów Pasków. Eseje i studia, (1986).
Wasilewski T., Działalność polityczna i wojskowa Jeremiego Wiśniowieckiego, in: Epoka ‘Ogniem i mieczem’ we współczesnych badaniach historycznych. Zbiór studiów, ed. by M. Nagielski, (2000), p. 69 – 84.
Weinryb B.D., A Social and Economic History of the Jewish Community in Poland from 1100 to 1800, (1972).
Wurm D., Z dziejów Żydostwa brodzkiego za czasów dawnej Rzeczypospolitej Polskiej (do r. 1772), (1935), pp. 12 – 54.
Downloads
The publisher's shop:
Veröffentlicht
Zitationsvorschlag
Ausgabe
Rubrik
Lizenz
Die Autoren sind verpflichtet, alle bei der Erstellung des Beitrages beteiligten Autoren zu benennen und (falls zutreffend) die Finanzierungsquellen der Publikation bekanntzugeben, sowie den Beitrag der Forschungsinstitutionen, Verbände und anderen Einrichtungen („financial disclosure“) aufzuführen. Bei Beiträgen, die von zwei oder mehreren Autoren verfasst wurden, sind die Autoren verpflichtet, der Redaktion eine Stellungnahme über den Beitrag einzelner Autoren (einschließlich ihre Zugehörigkeit und Angabe des Autors / Autoren der Konzepte, Annahmen, Methoden etc.) zu übermitteln. Die Hauptverantwortung für den Text trägt der ihn einreichende Autor. Ferner bestätigt der korrespondierende Autor mit der Einreichung, dass alle beteiligten Autoren einer Veröffentlichung zustimmen.
Bitte beachten Sie, dass die Redakteure des Bulletins der Polish Historical Mission das Anti-Plagiat-Programm iThenticate verwenden. Seit 2016 wird jeder Artikel auf Echtheit geprüft. Die Herausgeber erklären, dass aufgedeckte Fälle von wissenschaftlichem Fehlverhalten dokumentiert werden und durch Anzeige bei den entsprechenden Einrichtungen (Arbeitgeber der Autoren, wissenschaftliche Institutionen und Verbände, etc.) der Öffentlichkeit bekanntgegeben werden. Die Erklärung ist ist auch in Form eines Word-Dokuments verfügbar: Eklärung des Autors / der Autoren.
Stats
Number of views and downloads: 771
Number of citations: 0
