Fabrykacja nierządnicy, czyli o ofiarach względnej swobody seksualnej na polskiej wsi przedrozbiorowej

Tomasz Wiślicz

DOI: http://dx.doi.org/10.12775/lud101.2017.03

Abstrakt


We wcześniejszych publikacjach opisałem względną swobodę seksualną na polskiej wsi w okresie przedrozbiorowym, dotyczącą przede wszystkim stosunków przedmałżeńskich, do których chłopska społeczność odnosiła się z pobłażliwością graniczącą z przyzwoleniem tak długo, jak długo nie dochodziło do spłodzenia dziecka. W takim wypadku, zgodnie z zasadą „podwójnego standardu”, odpowiedzialność ponosiła głównie kobieta, jednak preferowanym przez opinię publiczną rozwiązaniem była legalizacja związku przez małżeństwo, a gromada potrafiła zmusić wahających się mężczyzn do ślubu. W sumie skutkowało to pewnym optymizmem kobiet rozpoczynających przedmałżeńskie współżycie seksualne. Niemniej pojawiały się również ofiary tego systemu, które na skutek swojego życia seksualnego wyrzucane były na margines lub w ogóle usuwane ze wspólnoty. Oczywiście, były to niemal wyłącznie kobiety, ale bliższa analiza wskazuje, że w ich przypadku dochodziło do krzyżowania się dyskryminacji ze względu na płeć z dyskryminacją klasową. Celem artykułu jest ukazanie, w jaki sposób społeczność wiejska budowała ich obraz jako „nierządnic”, żeby uzasadnić ich marginalizację lub eliminację. Nie chodzi tu wyłącznie o fabrykację dyskursywną, ale również o rzeczywiste działania, których rezultatem była seksualna stygmatyzacja niektórych kobiet o upośledzonej pozycji społecznej, prowadząca do ulokowania ich w kategoriach „nierządnej”, „zawitki” (panny z dzieckiem) lub „dzieci tracącej” (dzieciobójczyni).

Słowa kluczowe


intersekcjonalność; wieś przednowoczesna; zaloty; seks przedmałżeński; urodzenia nieślubne; margines społeczny wsi

Pełny tekst:

PDF

Bibliografia


Rękopisy:

AGAD – Archiwum Główne Akt Dawnych:

AR (Archiwum Roskie): Dzierżawa Bratkowice 4

ZBS (Zbiór Branickich z Suchej) 79/98: Akta sądowe zamku suskiego. Zbiór rezolucji sądowych w sprawach gmin, należących do państwa suskiego z lat 1677–1760

ZBS (Zbiór Branickich z Suchej) 409/523: Rozmaite papiery i dokumenty sądowe i administracyjne dotyczące poddanych dominium Sucha z lat 1779–1800

ANK – Archiwum Narodowe w Krakowie:

Akta m. Krakowa 872: Prothocolla causarum criminalium officii consularis Crac. 1709–1716

Dep. rkps 100: Księga sądowa kresu muszyńskiego I (1754–1759)

Dep. rkps 101: Księga sądowa kresu muszyńskiego II (1761–1793)

HGZ 137: Xięga do zapisywania dekretów w sprawach gromady wsi Wielkiej Rudny z nakazu zwierzchności krajowej zrobiona w roku 1782–gim

IT 229h: Księga miasta Nowej Góry [1742–1798]

APP – Archiwum Państwowe w Poznaniu:

Akta m. Słupcy I/5: Księga burmistrzowska i wójtowska Słupcy 1727–1758

APT – Archiwum Państwowe w Toruniu:

ASD (Akta Sądów Dominialnych Dóbr Biskupstwa Chełmińskiego) 1: Księgi ławnicze starogrodzkie 1, 1721–1738

ASD (Akta Sądów Dominialnych Dóbr Biskupstwa Chełmińskiego) 4: Księgi ławnicze starogrodzkie 4: 1747–1753

ASD (Akta Sądów Dominialnych Dóbr Biskupstwa Chełmińskiego) 6: Księgi ławnicze starogrodzkie 6, 1754–1755

BJ – Biblioteka Jagiellońska w Krakowie:

rkps 122: Pisma z w. XVI/XVIII do historii miasteczka Nowej Góry pod Krakowem

BNLUN – Biblioteka Naukowa Lwowskiego Uniwersytetu Narodowego im. Iwana Franki:

rkps 512/III: Ekonomia Samborska 1734

CPAHUL – Centralne Państwowe Archiwum Historyczne Ukrainy we Lwowie:

/1, sygn. 1: Księga sądowa Czukwi 1586–1680

/1, sygn. 2: Księga zapisów dekretów i wyroków sądu wiejskiego Czukwi 1638–1680

/1, sygn. 4: Księga zapisów dekretów i wyroków sądu wiejskiego Czukwi 1681–1691

/1, sygn. 172: Akta luźne Ekonomii Samborskiej

/1, sygn. 8: Księga zapisów dekretów i wyroków sądu wiejskiego Czukwi 1746–1818

Druki:

Adair, R. (1996). Courtship, Illegitimacy and Marriage in Early Modern England. Manchester: Manchester University Press.

Anthias, F. (2013). Intersectional What? Social Divisions, Intersectionality and Levels of Analysis. Ethnicities 13 (1), 3–19. doi: 10.1177/1468796812463547.

Anthias, F. (2014). The Intersections of Class, Gender, Sexuality and ‘Race’: The Political Economy of Gendered Violence. International Journal of Politics, Culture, and Society 27, 153–171. doi: 10.1007/s10767–013–9152–9.

Baranowski, B. (1970). Problematyka badań nad mentalnością chłopa pańszczyźnianego na obszarze woj. sieradzkiego i łęczyckiego w XVII i XVIII w. Rocznik Łódzki 14, 261–276.

Baranowski, B. (1986). Ludzie gościńca w XVII–XVIII w. Łódź: Wydawnictwo Łódzkie.

Barber, J. (1993). ”Stolen Goods”: The Sexual Harassment of Female Servants in West Wales during the Nineteenth Century. Rural History 3 (2), 123–136. doi: 10.1017/S095679330000025X.

Bilous, N. (2015). Nasyl’stvo nad zhinkamy: siuzhety z mishchans’koho i selians’koho povsiakdennia Volyni XVI–pochatku XVIII st. Socium. Al’manakh social’noï istoriï 11–12, 135–146. http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/104599.

Capp, B. (1999). The Double Standard Revisited. Plebeian Women and Male Sexual Reputation in Early Modern England. Past & Present, 162, 70–100. doi: 10.1093/past/162.1.70

Ciszewski, S. (1927). Żeńska twarz. Kraków: Nakładem Polskiej Akademii Umiejętności.

Gieysztorowa, I. (1981). Les enfants illégitimes dans une paroisse de Pologne aux dix–septième et dix–huitième siècles. J. Dupâquier et al. (1981), Marriage and Remarriage in Population of the Past (s. 429–436). London: Academic Press.

Gowing, L. (2003). Common Bodies. Women, Touch and Power in Seventeenth–Century England. New Haven–London: Yale University Press.

Górna, K. (2001). Narodziny, śluby i zgony na Górnym Śląsku w XVIII wieku. W: H. Suchojad (red.), Wesela, chrzciny i pogrzeby. Kultura życia i śmierci (s. 33–41). Warszawa: Semper.

Górny, M. (1996). Zawarcie małżeństwa na wsi pałuckiej w XVIII wieku: parafia szaradowska. Genealogia. Studia i Materiały Historyczne 7, 69–96.

Guzowski, P. (2011). Agnieszka Sołtysowa z Krościenka Wyżnego. W: P. Guzowski, M. Liedke, M. Ocytkow (red.), Granice i pogranicza. Mikrohistorie i historie życia codziennego (s. 39–54). Kraków: Avalon.

Guzowski, P. (2012). Wyznaczniki biedy w społeczności chłopskiej w początkach epoki nowożytnej. W: G. Miernik (red.), Bieda w Polsce (s. 35–44). Kielce: Uniwersytet Jana Kochanowskiego.

Harasymchuk, M. (2015). Spravy pro zgvaltuvannia ĭ pozbavlennia tsnoty u sudakh Sambirs’koï ekonomii v XVII st. Socium. Al’manakh social’noï istoriï 11–12, 147–161. http://dspace.nbuv.gov.ua/handle/123456789/104600.

Jawor, G. (2010). Zjawisko ubóstwa na wsi polskiej w XV–XVI wieku. (Na przykładzie ziemi lubelskiej). W: L. Kostuch, K. Ryszewska (red.), Zbytek i ubóstwo w starożytności i średniowieczu (s. 441–451). Kielce: Kieleckie Towarzystwo Naukowe.

Kamler, A. (2005). Chłopi jako pracownicy najemni na wsi małopolskiej w XVI i pierwszej połowie XVII wieku. Warszawa: Firma Księgarska Jacek i Krzysztof Olesiejuk.

Kamler, M. (1986). Dzieciobójstwa w miastach korony w drugiej połowie XVI i pierwszej połowie XVII w. Czasopismo Prawno–Historyczne 38 (1), 171–184.

Karpiński, A. (1992) Żeńska służba domowa w miastach polskich w drugiej połowie XVII i w XVIII w. W: J. Sztetyłło (red.) Nędza i dostatek na ziemiach polskich od średniowiecza po wiek XX (s. 41–61). Warszawa: Instytut Historii Kultury Materialnej PAN.

Karpiński, A. (1995). Kobieta w mieście polskim w drugiej połowie XVI i w XVII wieku. Warszawa: Instytut Historii PAN.

Karras, R.M. (1996). Common Women: Prostitution and Sexuality in Medieval England. New York–Oxford: Oxford University Press.

Kołacz–Chmiel, M. (2013). Kobieta w rodzinie i społeczności chłopskiej na pograniczu polsko–ruskim w XV–XVI w. Stan i perspektywy badań. W: J. Hoff, S. Kadrow (red.), Region i regionalizm w archeologii i historii (s. 184–196). Rzeszów: Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego.

Kopczyński, M. (1995). Młodość i młodzież na Kujawach w XVIII wieku. Rzecz o czeladzi i służbie w świetle parafialnych spisów mieszkańców z 1791 roku. Przegląd Historyczny 86, 329–350.

Kowalska–Lewicka, A. (1967). Młodzież wiejska na Podhalu w pierwszej połowie XIX w. (w świetle anonimowej relacji). Łódzkie Studia Etnograficzne 9, 225–241.

Kowalska–Lewicka, A. (1971). Tradycyjne normy obyczajowe w kontaktach młodzieży na Podhalu. Roczniki Socjologii Wsi 11, 23–36.

Kracik, J. (1977). Duszpasterstwo parafialne w dekanacie Nowa Góra w pierwszej połowie XVIII wieku. Studia kościelno–historyczne, t. 2. Lublin: Katolicki Uniwersytet Lubelski.

Kuklo, C. (2009). Demografia Rzeczypospolitej przedrozbiorowej. Warszawa: DiG.

Libera, Z. (1995). Lud ludoznawców: kilka rysów do opisania fizjognomii i postaci ludu naszego czyli, etnograficzna wycieczka po XIX wieku. W: A. Posern–Zieliński (red.), Etnologia polska między ludoznawstwem a antropologią (s. 138–152). Poznań: Drawa.

Macfarlane, A. (1980). Illegitimacy and illegitimates in English history. W: P. Laslett, K. Oosterveen, R. Smith (red.), Bastardy and its Comparative History: Studies in the history of illegitimacy and marital nonconformism in Britain, France, Germany, Sweden, North America, Jamaica, and Japan (s. 71–85). Cambridge, Mass.: Harvard University Press.

Mikuła, M. (2013). Księga kryminalna miasta Dobczyc 1699–1737. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Perzanowski, A. (2009). Odmieńcy. Antropologiczne studium dewiacji. Warszawa: DiG.

Rejman, S. (2006). Urodzenia nieślubne w Krasnem w latach 1786–1863. Przeszłość Demograficzna Polski 27, 7–38.

Rolle, J. (1869). Materyały do topografii lekarskiej i higieny Podola (Prostytucya). Przegląd Lekarski 38, 305–307; 39, 313–315; 40, 321.

Ryguła, E.M. (2016). Urodzenia pozamałżeńskie w parafii św. Mikołaja w Łące w latach 1664–1914. Przeszłość Demograficzna Polski 38 (2), 7–33. doi: 10.18276/pdp.2016.2.38–01.

Scott, J. (2016). Rural Prostitution. W: J. Donnermeyer (red.), The Routledge International Handbook of Rural Criminology (s. 75–83). London–New York: Routledge.

Sikorska–Kulesza, J. (2004). Zło tolerowane: prostytucja w Królestwie Polskim w XIX wieku. Warszawa: Mada.

Stomma, L. (1975). Rytuał pokładzin w Polsce. Analiza strukturalna, Etnografia Polska 19 (1), 51–64. oai: cyfrowaetnografia.pl:773.

Szymczak, M. (1968). Polskie gwarowe nazwy panny mającej nieślubne dziecko. W: S. Hrabec et al. (red.), Symbolae philologicae in honorem Vitoldi Taszycki. Prace Komisji Językoznawstwa PAN 17 (s. 366–372). Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Taylor, Y. (2010). Complexities and Complications: Intersections of Class and Sexuality. W: Y. Taylor, S. Hines, M.E. Casey (red.), Theorizing Intersectionality and Sexuality (s. 37–55). Basingstoke: Palgrave Macmillan. doi: 10.1057/9780230304093_3.

Thomas, K. (1959). The Double Standard. The Journal of the History of Ideas, 20 (2), 195–216. doi: 10.2307/2707819.

Tomicki, R. (1977). Norma, wzór i wartość w życiu seksualnym tradycyjnych społeczności wiejskich w Polsce. Etnografia Polska” 21 (1), 43–72. oai: cyfrowaetnografia.pl:820.

Tóth I.G. (1989). Comportements sexuels et contrôle des naissances dans la Transdanubie occidentale au XVIIIe siècle. Acta Historica Academiae Scientiarum Hungaricae 35 (1–4), 41–60. www.jstor.org/stable/42555639.

Ulanowski, B. (1921). Księgi sądowe wiejskie, t. 1–2. Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, t. XI–XII. Kraków: Nakł. Polskiej Akademii Umiejętności.

Vetulani, A. (1962–1963). Księgi sądowe wiejskie klucza łąckiego. Starodawne Prawa Polskiego Pomniki, seria II, dz. 2, t. 2–3. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.

Vinnychenko, O. (2013). „Gvalt ponevol’nyĭ”. Dvi skarhy pro seksual’nye nasyl’stvo nad seliankamy–piddankamy 1637 i 1648 rokiv. Visnyk L’vivs’koho universytetu. Seriia istorychna 48, 435–452. http://nbuv.gov.ua/UJRN/Vlnu_ist_2013_48_22.

Walker, G. (1996). Expanding the Boundaries of Female Honour in Early Modern England. Transactions of the Royal Historical Society 6, 235–245. doi: 10.2307/3679239.

Walkowitz, J.R. (1980). Prostitution and Victorian Society: Women, Class and the State. Cambridge: Cambridge University Press.

Wężowicz–Ziółkowska, D. (1991a). Miłość ludowa. Wzory miłości w polskiej pieśni ludowej XVIII–XIX w., Wrocław: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.

Wężowicz–Ziółkowska, D. (1991b). Seksualizm ludowy w świetle obscenicznej pieśni ludowej. W: J. Kolbuszewski, T. Żabski (red.), Literatura i Kultura Popularna I (s. 137–167). Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Wężowicz–Ziółkowska, D. (2008). Modele polskiej seksualności ludowej (wraz z postscriptum). Postscriptum Polonistyczne 2 (2), 71–95.

Wiener, C.Z. (1975). Sex Roles and Crime in Late Elizabethan Hertfordshire. Journal of Social History 8 (4), 38–60. doi: 10.1353/jsh/8.4.38.

Wiślicz, T. (2012). Upodobanie: Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia. Wrocław: Chronicon.

Wiślicz, T. (2014). Dzieciobójstwo jako narzędzie polityki reprodukcyjnej w Rzeczypospolitej XVII–XVIII wieku. W: B. Popiołek, A. Chłosta–Sikorska, M. Gadocha (red.), W kręgu rodziny epok dawnych. Dzieciństwo (s. 141–151). Warszawa: DiG.

Wiślicz, T. (2017). Dialectics of virginity. Controlling the morals of youth in the early modern Polish countryside. W: S. Lidman, T. Linkinen, M. Heinonen, M. Kaartinen (red.), Framing Premodern Desires: Sexual Ideas, Attitudes, and Practices in Europe (s. 83–102). Amsterdam: Amsterdam University Press. http://www.jstor.org/stable/j.ctt1v2xsm3.8.

Wyczański, A. (2005). Zły los Zosi Kotówny (1544): (mikrohistoria). Odrodzenie i Reformacja w Polsce 49, 105–112.

Wyżga M. (2010). Urodzenia pozamałżeńskie w podkrakowskiej parafii Raciborowice w XVII–XVIII wieku w świetle ksiąg metrykalnych. Przeszłość Demograficzna Polski 29, 157–171.


Partnerzy platformy czasopism