Cykl Siedmiu grzechów głównych – fragmenty malowideł odkrytych w kaplicy pw. św. Walentego w kościele św. Jakuba w Toruniu
DOI:
https://doi.org/10.12775/RT.2024.010Słowa kluczowe
Średniowieczne malarstwo ścienne, Siedem grzechów głównych, kościół pw. św. Jakuba w Toruniu, ikonografia moralizatorskaAbstrakt
Artykuł dotyczy odkrytych w 2022 r. podczas prac konserwatorskich prowadzonych w kaplicy pw. św. Walentego w kościele św. Jakuba w Toruniu, fragmentów malowideł cyklu Siedmiu grzechów głównych. Powstały one zapewne pod koniec lat 30-tych XV w., pod wpływem ikonografii moralizatorskiej. Cały ten cykl składał się z dwóch istotnych komponentów: karykaturalnego wizerunku malarskiego i krótkiej, odnoszącej się do niego, inskrypcji. Ideowy program kaplicy uzupełniał także ołtarz św. Marii Magdaleny. Przedmiotem rozważań stał się także styl malowideł bliski nurtowi „graficznemu” w malarstwie ściennym oraz ich funkcja mnemotechniczna i dydaktyczna charakterystyczna dla praktyk kaznodziejskich epoki dojrzałego średniowiecza.
Bibliografia
Bednarczuk K., Kurkowski M., Ryte i malowane dekoracje maswerkowe odkryte we wnętrzu świątyni św. Jakuba – przyczynek do historii budowy i wystroju malarskiego kościoła, [w:] Dzieje i skarby kościoła św. Jakuba w Toruniu – nowe rozpoznanie, red. A. Błażejewska, E. Pilecka, A. Saar-Kozłowska, Toruń 2023, s. 311–325.
Bloomfield M. W., The Seven Deadly Sins. An Introduction to the History of a Religious Concept, with Special Reference to Medieval English Literature, Michigan State University Press 1967.
Blöcker S., Studien zur Ikonographie der Sieben Todesünden in der niederländischen und deutschen Malerei und Graphik von 1450–1560, Münster, 1993.
Błaszczyk I., Malarstwo książkowe. Apokalypse zwana Apokalipsą Heslera, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 2004, s. 385–386.
Błażejewska A., Czternastowieczny wystrój kościoła Mariackiego w Toruniu: duchowość franciszkańska a pobożność miejska, [w:] Dzieje i skarby kościoła Mariackiego w Toruniu. Materiały z konferencji przygotowanej przez toruński oddział SHS oraz IZiK UMK, Toruń 14–16 kwietnia 2005, red. K. Kluczwajd, Toruń 2005, s. 55–85.
Błażejewska A., Pilecka E., Sztuka średniowieczna, [w:] Dzieje sztuki Torunia, A. Błażejewska, K. Kluczwajd, B. Mansfeld, E. Pilecka, J. Tylicki, Toruń 2009, s. 15–153.
Borek M. M., Postać świętej Marii Magdaleny w malarstwie, „Studia Gdańskie”, t. 14, 2001, s. 313–336.
Brenk B., Taufel, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, hrsg. von Engelbert Kirschbaum, Bd. 4, Rom–Freiburg–Basel–Wien 1972, s. 295–300.
Brodský P., Kniha lučních prací z Elblągu – český rukopis z počátku husitského období, „Umění”, t. 40, 1992, nr 4–5, s. 329–333.
Chmarzyński G., Sztuka w Toruniu, [w:] Dzieje Torunia, red. K. Tymieniecki, Toruń 1933, s. 469–544.
Czarciński I., Bractwa w wielkich miastach państwa krzyżackiego w średniowieczu, Toruń 1993.
Czarciński I., Przeracki J., Społeczne funkcje bractwa Najświętszej Marii Panny w Nowym Mieście Toruniu, „Acta Universitatis Nicolai Copernici. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Historia”, t. XVII, 1980, s. 109–149.
Deschamps P., French Sculpture of the Romanesque Period Eleventh and Twelfth Centuries, Florencja–Paryż 1930.
Dinkler-von Schubert E., Sieben, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, hrsg. von Engelbert Kirschbaum, Bd. 4, Rom–Freiburg–Basel–Wien 1972, s. 154–156.
Dobrowolski P. T., „Fides ex auditu”: uwagi o funkcji kazania w późnym średniowieczu, „Przegląd Historyczny”, t. 81, 1990, nr 1–2, s. 27–58.
Domasłowski J., Malowidła ścienne w toruńskich średniowiecznych wnętrzach mieszczańskich, „Rocznik Muzeum w Toruniu”, t. 8, 1982, s. 28–43.
Domasłowski J., Pomorze Wschodnie, [w:] Gotyckie malarstwo ścienne w Polsce, red. A. Karłowska-Kamzowa (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, seria „Historia Sztuki” 17), Poznań 1984, s. 121–162.
Domasłowski J., Malarstwo ścienne, [w:] Malarstwo gotyckie na Pomorzu Wschodnim, red. J. Domasłowski, A. Karłowska-Kamzowa, A. Labuda (seria „Prace Komisji Historia Sztuki” 17), Warszawa–Poznań 1990, s. 10–64.
Domasłowski J., Malarstwo ścienne na Pomorzu Wschodnim, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 1, Synteza, Warszawa 2004, s. 117–141.
Domasłowski J., Malarstwo ścienne. Frombork – Kaplica Szpitalna. Malowidła w apsydzie i w kaplicy pd., [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 2004, s. 32–33.
Domasłowski J., Malarstwo ścienne. Toruń – kościół par. Starego Miasta. Malowidła w prezbiterium i korpusie nawowym, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 2004, s. 99–101.
Domasłowski J., Malarstwo ścienne. Toruń – kościół par. Nowego Miasta. Malowidła w prezbiterium i korpusie nawowym, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 2004, s. 101–103.
Domasłowski J., Malarstwo ścienne. Toruń – Dom przy ul. Królowej Jadwigi 9, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 2004, s. 105–106.
Domasłowski J., Malarstwo ścienne. Toruń – Dom przy ul. Szczytnej 15, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 2004, s. 105.
Domasłowski J., Krzyżacy, biskupi, mieszczanie… Malowidła ścienne w państwie zakonnym i krąg fundatorów do połowy XV wieku, [w:] Fundacje artystyczne na terenie państwa krzyżackiego w Prusach. Katalog wystawy w Muzeum Zamkowym w Malborku, red. B. Pospieszna, t. 2: Eseje, Malbork 2010, s. 106–141.
Dutkiewicz J. E., Odkrycie i konserwacja malowideł z XIV–XVI wieku w prezbiterium kościoła w Olkuszu, „Ochrona Zabytków”, t. 17, 1964, nr 3, s. 11–35.
Ehrenberg H., Deutsche Malerei und Plastik von 1350–1450. Neue Beiträge zu ihrer Kenntnis aus dem ehemaligen Deutschordensgebiet, Bonn 1920.
Fizjologi i Aviarium. Średniowieczne traktaty o symbolice zwierząt, przeł. i opracował S. Kobielus, Tyniec 2005.
Flückiger F., Une figure exemplaire au service des pratiques religieuses. Marie-Madeleine dans les Sermons d’Engelberg, [w:] Die Predigt im Mittelalter zwischen Mündlichkeit, Bildlichkeit und Schriftlichkeit, red. R. Wetzel, F. Flückiger, Zürich 2010, s. 347–373.
Forstner D., Świat symboliki chrześcijańskiej, W. Zakrzewska, P. Pachciarek, R. Turzyński, Warszawa 1990.
Frener B., Die Wasserspeier am Regensburger Dom, [w:] Der Dom zu Regensburg. Ausgrabung, Restaurierung, Forschung, (Kunstsammlungen des Bistums Regensburg, Diözesanmuseum Regensburg, Kataloge und Schriften 8), hrsg. P. Morsbach, Regensburg 1989, s. 120–131.
Gray M., The Writing Behind the Wall: Text and Image in Late Medieval Church Decoration, „The Antiquaries Journal”, t. 102, 2022, s. 228–251.
Grollová J., Rywiková D., Militia est vita hominis. Sedm smrtelných hříchů a sedm skutků milosrdenství v literárních a vizuálních pramenech českého středověku, Ostrava 2013.
Henning M., Der Teufel sein Mythos und seine Geschichte im Christentum, Hamburg 1921.
Huizinga J., Jesień średniowiecza, przeł. T. Brzostowski, Warszawa 2003.
Holl O., Süde, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, hrsg. von Engelbert Kirschbaum, Bd. 4, Rom–Freiburg–Basel–Wien 1972, s. 224–227.
Jakubek-Raczkowska M., Raczkowski J., Dominikanie: obraz i kult. Średniowieczne elementy wystroju kościoła św. Mikołaja w Toruniu, [w:] Klasztor dominikański w Toruniu w 750 rocznicę fundacji, red. P. Oliński, W. Rozynkowski, J. Raczkowski, Toruń 2013, s. 79–116.
Jakubek-Raczkowska M., Kaznodziejski potencjał malowidła w prezbiterium fary świętojańskiej w Toruniu. Treść i forma, „Acta Universitatis Nicolai Copernici, Zabytkoznawstwo i Konserwatorstwo”, t. XLIV, 2013, s. 75–124.
Jakubek-Raczkowska M., „Patrz duszo moja!” Pobożność i doświadczenie obrazu w późnym średniowieczu, [w:] Imagines Medii Aevi. Wystawa z okazji jubileuszu 1050 rocznicy chrztu Polski, red. A. Soćko, Poznań 2016, s. 147–161.
Jakubek-Raczkowska M., Raczkowski J., Średniowieczne malarstwo ścienne w kamienicach mieszczańskich Torunia. Najnowsze odkrycia, „Rocznik Toruński”, t. 44, 2017, s. 163–189.
Jakubek-Raczkowska M., Raczkowski J., przy współpracy T. Kowalskiego, Średniowieczne malowidła ścienne w kamienicach mieszczańskich Starego i Nowego Miasta Torunia, Toruń 2017.
Jakubowska B., Ptaki w średniowiecznym dramacie końca świata. Z inspiracji malowidła ściennego, odkrytego w kościele Bożego Ciała w Pręgowie koło Gdańska, „Studia Elbląskie”, t. XVI, 2015, s. 109–121.
Jakubowska B., Magiczna przestrzeń Złotej Bramy w Malborku, Malbork 2016.
Jankiewicz-Brzostowska M., Wybrane aspekty przedstawiania grzechu w sztuce średniowiecznej, [w:] Eseje i noty. Grzech. Obrazy grzechu w sztuce europejskiej od XV do początku XX wieku, red. B. Purc-Stępniak, Gdańsk 2016, s. 84–93.
Kalinowski L., Siedem grzechów głównych w sztuce średniowiecznej, [w:] Siedem grzechów głównych. Ryciny z Gabinetu Rycin PAU w Bibliotece Naukowej Polskiej Akademii Umiejętności i Polskiej Akademii Nauk w Krakowie, red. T. Leśniak, J. P. Gawlik, Kraków 2004, s. 8–15.
Karłowska-Kamzowa A., Kontakty artystyczne z Czechami w malarstwie gotyckim Śląska, Pomorza Wschodniego, Wielkopolski i Kujaw, „Folia Historiae Artium”, t. 16, 1980, s. 39–66.
Katzenellenbogen A., The sculptural programs of Chartres Cathedral: Christ–Mary–Ecclesia, Nowy Jork–Londyn1964.
Kiełbus M., „…tak jak odciska się w wosku pieczęć”, mnemotechnika w kazaniach Peregryna z Opola, „Ogrody Nauk i Sztuk”, t. 2, 2012, nr 2, s. 309–314.
Kliś Z., Paruzja. Przedstawienia Sądu Ostatecznego w sztuce średniowiecznej Europy Środkowej, Kraków 1999.
Kobielus S., Bestiarium chrześcijańskie. Zwierzęta w symbolice i interpretacji. Starożytność i średniowiecze, Warszawa 2002.
Konieczny A., Historia budowy kaplic przy kościele pw. św. Jakuba w Toruniu w świetle najnowszych badań architektonicznych i dendrochronologicznych, [w:] Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu, red. K. Kluczwajd, Toruń 2010, s. 91–120.
Kubies G., Luxuria, grzech i kara. Przyczynek do badań ikonograficznych Ołtarza Sądu Ostatecznego Jheronimusa Boscha (i jego warsztatu) z Akademie der Bildenden Künste w Wiedniu. Część I, „Roczniki Kulturoznawcze”, t. 10, 2019, nr 3, s. 69–91.
Kurkowski M., Ornamentalne i architektoniczne dekoracje malarskie z okresu średniowiecza w kościele św. Jakuba – odkrycia, ich lokalizacja, wzory, technika wykonania, [w:] Dzieje i skarby kościoła św. Jakuba w Toruniu – nowe rozpoznanie, red. A. Błażejewska, E. Pilecka, A. Saar-Kozłowska, Toruń 2023, s. 213–237.
Labuda A. S., Malarstwo tablicowe w Gdańsku w 2 poł. XV w., Warszawa 1979.
Labuda A. S., Malarstwo–zleceniodawca–malarz. Gatunek, funkcje, konteksty twórczości artystycznej, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 1, Synteza, Warszawa 2004, s. 17–68.
Labuda A. S., Malarstwo tablicowe. Gdańsk – Obraz Tablica Dziesięciorga Przykazań, [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 2004, s. 170–171.
Labuda A. S., Die Tafelmalerei in Danzig in der zweiten Hälfte des 15. Jahrhunderts, Berlin 2015.
Lachowicz J., Angelologia św. Grzegorza Wielkiego (540–604), „Studia Teologiczne”, t. 12, 1994, s. 153–186.
Lechner M., Zur Ikonographie der Zehn Gebote Fresken in Nonnberg, Landkreis Altötting, „Ostbairische Grenzmarken. Passauer Jahrbuch für Geschichte, Kunst und Volkskunde”, Bd. 11, 1969, s. 313–339.
Lechner M., Zehn Gebote, [w:] Lexikon der christlichen Ikonographie, hrsg. von Engelbert Kirschbaum, Bd. 4, Rom–Freiburg–Basel–Wien 1972, s. 564–570.
Mâle É., L'art religieux de la fin du Moyen age en France. Étude sur l'iconographie du Moyen age et sur ses sources d'inspiration, Paris 1908.
Mâle É., L'art religieux du XIIIe siècle en France. Étude sur l'iconographie du Moyen age et sur ses sources d'inspiration, Paris 1923.
Metternich W., Teufel, Geister und Dämonen. Das Unheimliche in der Kunst des Mittelalters, Darmstadt 2011.
Metzger P., Der Teufel, Wiesbaden 2016.
Michnowska M., Malowidła ścienne z XIV w. w kościele św. Jakuba w Toruniu, „Teka Komisji Historii Sztuki”, t. 3, 1965, s. 5–71.
Michnowska M., Czternastowieczne malowidło z „Drzewem Życia” i ,,Sądem. Ostatecznym” w kościele Św. Jana w Toruniu, „Sprawozdania Towarzystwa Naukowego w Toruniu”, nr 22 (1970 – za rok 1968), s. 54–55.
Mikulski K., Przestrzeń i społeczeństwo Torunia od końca XIV do początków XVIII wieku, Toruń 1999.
Miodońska B., Błaszczyk I., Malarstwo książkowe. Elbląska księga łąkowa (Das Wiesenbuch), [w:] Malarstwo gotyckie w Polsce, red. A. S. Labuda, K. Secomska, („Dzieje sztuki polskiej” 2/III), t. 2, Katalog zabytków, Warszawa 2004, s. 317–318.
Mroczko T., Ze studiów nad Apokalipsą wrocławską, [w:] Średniowiecze. Studia o kulturze, red. J. Lewański, t. I, Warszawa–Wrocław 1961, s. 93–170.
Murbach E., Die Darstellung der Zehn Gebote im späten Mittelalter, „Schweizerisches Archiv für Volkskunde”, Bd. 68–69, 1972–1973, s. 454–459.
Nugent, S. G., Virtus or Virago? The Female Personification of Prudentius’s Psychomachia, [w:] Virtue and Vice. The Personifications in the Index of Christian Art, (Index of Christian Art Resources, t. 1), ed. Colum Hourihane, Princeton 2000, s. 13–28.
Oliński P., Fundacje mieszczańskie w miastach pruskich w okresie średniowiecza i na progu czasów nowożytnych, Toruń 2008.
Piaskowski T., Poklewski J., Malowidło Sąd Ostateczny w kaplicy św. Anny we Fromborku, „Komentarze Fromborskie”, 4, 1972, s. 45–55.
Pilecka E., Nowo odkryte malowidła ścienne w kościele pw. św. Jakuba Apostoła w Toruniu: pytanie o interpretacje, [w:] Dzieje i skarb kościoła św. Jakuba w Toruniu – nowe rozpoznanie, red. A. Błażejewska, E. Pilecka, A. Saar-Kozłowska, Toruń 2023, s. 117–155.
Raczkowski J., Najnowsze odkrycia w zakresie gotyckiego malarstwa ściennego w Prusach i ich znaczenie dla badań nad sztuką regionu, [w:] Homo Creator et Receptor Artium. Księga pamiątkowa Księdzu Profesorowi Stanisławowi Kobielusowi ofiarowana, red. M. Wrześniak, Warszawa 2010, s. 89–104.
Raczkowski J., Najnowsze badania nad malarstwem ściennym w mieszczańskich przestrzeniach świeckich średniowiecznego Torunia, [w:] Claritas et consonantia. Funkcje, formy i znaczenia w sztuce średniowiecza. Księga poświęcona pamięci Kingi Szczepkowskiej-Naliwajek w dziesiątą rocznicę śmierci, Toruń: Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika: Warszawa Stowarzyszenie Historyków Sztuki, 2017, s. 513–529.
Różańska L., Warsztat budowlany toruńskiego kościoła św. Jakuba w średniowieczu, „Rocznik Toruński”, t. 14, 1979, s. 317–341.
Schapiro M., The Romanesque Sculpture of Moissac, „The Art Bulletin”, Vol. 13, 1931, No. 4, s. 464–531.
Schmid B., Die Miniaturmalereien des Elbinger Wiesenbuches, „Elbinger Jarhrbuch”, H. 1 (1919/1920), s. 95–100.
Secomska K., Freski w opolskiej Kaplicy Piastowskiej i malowidła w kościele w Lubiechowej. Ze studiów nad gotyckim malarstwem ściennym na Śląsku, „Rocznik Historii Sztuki”, 21, 1995, s. 107–180.
Semrau A., Die Neustadt Thorn während ihrer Selbständigkeit 1264–1454, „Mitteilungen des Coppernicus-Vereins für Wissenschaft und Kunst zu Thorn”, t. 37, 1929, s. 11–88.
Skrudlik M., Maria z Magdali w ewangelii, legendzie i sztuce, Warszawa 1938.
Stock B., The Implications of Literacy. Written Language and Models of Interpretation in the Eleventh and Twelfth Centuries, Princeton 1983.
Szymik S., Maria Magdalena, [w:] Encyklopedia katolicka, t. 11, Lublin 2006, kol. 1319–1323.
Św. Maria Magdalena w wierze, pobożności, teologii i sztuce – dawniej i dziś, red. J. Jezierski, K. Parzych-Blakiewicz, P. Rabczyński, Olsztyn 2015.
Thum V., Die Zehn Gebote für die ungelehrten Leut’. Der Dekalog in der Graphik des späten Mittellalters und der frühen Neuzeit, München; Berin 2006.
Walczak M., Rzeźba architektoniczna w Małopolsce za czasów Kazimierza Wielkiego, Kraków 2006.
Weigelt G., Der Teufel in mittelhochdeutschen Predigten und Epen um 1200, Bonn 1976.
Węcławki J., Zmiany znaczeniowe postaci świętej Marii Magdaleny, [w:] Św. Maria Magdalena w wierze, pobożności, teologii i sztuce – dawniej i dziś, red. J. Jezierski, K. Parzych-Blakiewicz, P. Rabczyński, Olsztyn 2015, s. 305–317.
Załęska Z., Znaczenia scen tańca na marginesach iluminowanych kodeksów europejskich od XIII do XV wieku, „Biuletyn Historii Sztuki”, 84, nr 3, 2022, s. 487–518.
Żankowski R., Gotyckie malowidła ścienne w kościele pw. św. Jakuba w Toruniu, odkryte i odrestaurowane w połowie XX wieku. Uwagi konserwatora o ich historii i ponownej, niedawnej konserwacji, [w:] Dzieje i skarby kościoła świętojakubskiego w Toruniu, red. K. Kluczwajd, Toruń 2010, s. 175–212.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Michał Kurkowski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 77
Liczba cytowań: 0
