The Cold Water Ordeal (Swimming) in Witchcraft Accusations and Trials in the Polish-Lithuanian Commonwealth in the Sixteenth-Eighteenth Century
DOI :
https://doi.org/10.12775/OiRwP.2016.SI.05Mots-clés
witchcraft trials, cold water ordeal, Poland, Lithuania, Early Modern PeriodRésumé
One of the medieval trials by ordeal, the cold water ordeal, regained popularity in the Early Modern Period and served as an important element in witchcraft trials. Floating on water was seen as a decisive proof of guilt and resulted in the accused being handed over to the torturer. This paper discusses the use of the water ordeal in Poland in the sixteenth–eighteenth century, primarily by municipal courts. Among the issues mentioned in the paper there is also the question of the stage of the trial in which the water ordeal was used and whether the accused were undressed before being subjected to the ordeal.Références
Archival sources
Bydgoszcz, State Archives (Archiwum Państwowe), Akta miasta Łobżenica, sign. 11; Akta miasta Nowe nad Wisłą, sign. 130, Protokoły radzieckie i ławnicze XVII i XVIII wieku; sign. 131, Protokoły procesów prowadzonych przeciwko czarownicom przed sądem ławniczym m. Nowe, 1689–1747
Gdańsk, State Archives (Archiwum Państwowe), Akta Krokowskich, sign. 999/ nr 84e
Toruń, State Archives (Archiwum Państwowe), Akta miasta Chełmna, sign. 11
Kraków, Jagiellonian Library (Biblioteka Jagiellońska), MS 5476, “Prothocollon actorum civilium officii consularis civitatis Chencinensis, 1613–1680”
Printed sources
Baranowski B., Najdawniejsze procesy o czary w Kaliszu (Lublin and Łódź, 1951)
Czarownica powołana abo krotka nauka i prestroga z strony czarownic. Zebrana z rozmaitych doktorów, tak w prawie Bożym, jako i w świeckim biegłych z przydatkiem Instrukciej świeżo z Rzymu wydanej dla uchrony i poratowania sumnienia, osobliwie na takie sądy wysadzonych (Gdańsk, 1714)
Hussowski M., Pieśń o żubrze, jego postaci, dzikości i o polowaniu na niego (Supraśl, 2007)
Kitowicz J., Pamiętniki czyli Historia Polska, ed. and introd. P. Matuszewska, comment. Z. Lewinówna (Warszawa, 1971)
Komoniecki A., Chronografia albo Dziejopis żywiecki, ed. S. Grodziski, I. Dwornicka (Żywiec, 1987)
Korthals O., Chronik des Kreises Dirschau (Bonn, 1969)
“Księga sądowa wsi Jadownik (1600–1792),” in: Księgi sądowe wiejskie, vol. 2. ed. B. Ulanowski (Kraków, 1921)
Monumenta historica dioeceseos Wladislaviensis, vol. 5 (Wladislaviae, 1885)
Najstarszy zwód prawa polskiego, ed. J. Matuszewski, J. Matuszewski (Łódź, 1995)
Raganų teismai Lietuvoje, ed. K. Jablonskis, R. Jasas (Vilnius, 1987)
Siarkowski W., Materiały do etnografii ludu polskiego z okolic Kielc, ed. L. Michalska-Bracha, K. Bracha (Kielce, 2000)
Stanisława hr. Wodzickiego Wspomnienia z przeszłości od roku 1768 do roku 1840 (Kraków, 1873)
Old prints
Chmielowski B., Nowe Ateny albo Akademia wszelkiej sciencyi pełna, na różne tytuły jak na classes podzielona, mądrym dla memoryału, idiotom dla nauki, politykom dla praktyki, melancholikom dla rozrywki erygowana (Kraków, 1969)
Instrukcja Rzymska, o sądach i procesach, jako mają być formowane i wydawane przeciw czarownicom i różnemi zabobonami bawiącym się, abo podejrzanym. W Rzymie naprzód roku pańskiego 1657, po tym w Polszcze w Klasztorze Oliwskim po łacinie wydana 1682. Znowu po polsku wytłumaczona i z dozwoleniem urzędu duchownego do druku podana. Teraz powtórnie przedrukowana (Poznań: J.K.M. Kollegium Societatis Jesu, 1739)
Kałowski M., Informacja o początkach i dalszym progressie cudownego miejsca łagiewnickiego przez Antoniego Św. Padewskiego z nieba sobie obranego i naznaczonego, na pociechę ludzi rozlicznemi niemocami strapionych, którzy tu pomocy doznają, wiernie zebrana (Kalisz, 1723)
“Nöthige Untersuchung etlicher vermeinten Beweise und Proben der Hexerei,” in: Preußische Sammlung allerei bisher ungedruckten Urkunden, Nachrichten und Abhandlungen, vol. 1 (Danzig, 1747)
Witwicki S., Obraz prawdziwego chrześcijanina w obowiązkach nie tylko powszechności, ale i w szczególności każdemu stanowi należących, niegdy przez J.W. JMci X. Stanisława Witwickiego, biskupa łuckiego i brzeskiego, jasnemi Pisma Świętego, ustaw kościelnych i ojców świętych kolorami wyrażony, owieczkom chrystusowym, przede wszystkim łuckiej, a teraz krakowskiej djecezyi. Dla defektu egzemplarzów tak pożytecznych i zbawiennych z prasy drukarskiej pokazany roku jubileuszowego 1751 (Kraków, [1751])
Wódka z elixierem properitatis powtórnie na poczesne dane. Pierwszy raz w Bonkonsulacie od stworzonej Wody 5671. Drugi raz w Bonindulacie od zbawiennej zgody MDCCXXIX. Z przydaniem doświadczonego Alchmimeresu (Gdańsk, 1729)
Załuski J.A., Objaśnienie błędami zabobonów zarażonych oraz opisanie niegodziwości, która pochodzi sądzenia przez probę pławienia w wodzie mniemanych czarownic, jako takowa proba jest omylna, różnemi dowodami… Stwierdzone dla pożytku każdego, osobliwie sędziów, spowiedników, aby sędziowie poznali niepewność takowej próby, a spowiednicy wierzących takim zabobonnym probom z błędów wyprowadzać mogli (Berdyczów, 1766)
Zedlers Universal-Lexicon, vol. 33 (Leipzig and Halle, 1747)
Secondary literature
Alexy J., Die Geschichte des Dorfes Adl. Rauden, Kreis Marienwerder: geschrieben zum 550 jährigen Jubiläum des Ortes und die Geschichte der Kirchengemeinde Rauden: verfasst zum 150 jährigen Jubiläum der Kirche (Schwetz a.W., 1909)
Baranowski B., O hultajach, wiedźmach i wszetecznicach. Szkice z obyczajów XVII i XVIII w. (Łódź, 1988)
Baranowski B., “Postępowy pisarz z czasów saskich – Serafin Gamalski,” Prace Polonistyczne 8 (1950)
Baranowski B., Procesy czarownic w Polsce w XVII i XVIII wieku (Łódź, 1952)
Baranowski B., “Wielki proces o czary miłosne w Praszce w 1665 r.,” Łódzkie Studia Etnograficzne 4 (1962)
Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia państwa i prawa polskiego (Warszawa, 1976)
Barlett R., Trial by Fire and Water. The Medieval Judicial Ordeal (New York, 1986)
Bukowska-Gorgoni K., “Procesy o czary i powołania przez czarownice w orzecznictwie Sądu Wyższego Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim,” Lud 54 (1970)
Decker R., “Gerichtsorganisation und Hexenprozeßrecht der römischen Inquisition. Neue Quellenfunde zu Theorie und Praxis,” in: Hexenprozesse und Gerichtspraxis, ed. H. Eiden, R. Voltmer (Tier, 2002)
Decker R., “Hintergrund und Verbreitung des Drucks der Römischen Hexenprozess-Instruction (1657),” Historisches Jahrbuch 118 (1998)
Dydek Z., “Czary w procesie inkwizycyjnym w Rzeszowie w XVIII wieku,” Rocznik Województwa Rzeszowskiego 5 (1964/1965 [1968])
Gersmann G., “Skizze einer Geschichte der Wasserprobe,” in: Wasser, ed. B. Busch, L. Förster (Bonn, 2000)
Grodziski S., Z dziejów staropolskiej kultury prawnej (Kraków, 2004)
Guldon W., “Radomska czarownica z drugiej połowy XVI wieku,” Wieś Radomska 5 (1997)
Guldon Z., “Proces czarownicy we wsie Staniszewo w 1695 r.,” Studia z Dziejów Kościoła Katolickiego 1 (1961)
Heuser P.A., “Eine Auseinandersetzung über den Indizienwert der Kaltwasserprobe im Hexenprozeß. Studien zur Rick-Delrio-Kontroverse 1597–1599 und zur Zurückdrängung der Kaltwasserprobe aus kurkölnischen Hexenprozessen im 17. Jahrhundert,” Rheinisch-westfälische Zeitschrift für Volkskunde 45 (2000)
Karwowski S., Gniezno (Poznań, 1892)
Klarner S., “Sprawy o czary w urzędach Bełżyckich w wiekach XVI–XVIII. Z aktów urzędów radzieckiego i wójtowskiego miasta Bełżyc,” Wisła 16, no. 3 (1902)
Koceniak J., Antoni Sebastian Dembowski, biskup włocławski i pomorski. Sylwetka z czasów saskich (Warszawa, 1953)
Koranyi K., “Danielis Wisneri ‘Tractatus brevis de extramagis lamiis, veneficis’, a ‘Czarownica powołana’. (Szkic z dziejów polskiej literatury prawniczej),” in: Pamiętnik trzydziestolecia pracy naukowej prof. dr. Przemysława Dąbkowskiego (Lwów, 1927)
Kościński K., Kościoły i kaplice w Nowem (Gdańsk, 1896)
Kurczewski J., Kościół zamkowy czyli Katedra wileńska w jej dziejowym, liturgicznym, architektonicznym i ekonomicznym rozwoju. Na podstawie aktów kapitulnych i dokumentów historycznych (Wilno, 1908)
Lorenz S., Aktenversendung und Hexenprozeß. Dargestellt am Beispiel der Juristenfakultäten Rostock und Greifswald (1570–82–1630), vol. 1 (Frankfurt am Main and Bern, 1982)
Marcińczak B., “Krytyka pławienia czarownic w ‘Objaśnieniu błędami zabobonów zarażonych’ Józefa Andrzeja Załuskiego,” Literatura Ludowa 3 (2006)
Mikołajczyk M., “Jak obronić oskarżoną o czary. Mowy procesowe z 1655 roku w sprawie Gertrudy Zagrodzkiej,” in: Z dziejów kultury prawnej. Studia ofiarowane Profesorowi Juliuszowi Bardachowi w dziewięćdziesięciolecie urodzin (Warszawa, 2004)
Mikołajczyk M., “O pławieniu czarownic w Gdowie w 1689 r. Kartka z dziejów miejskiego procesu karnego w Polsce,” Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego 4 (1999)
Mikołajczyk M., Proces kryminalny w miastach Małopolski XVI–XVIII wieku (Katowice, 2013)
Milewski K., Pamiątki historyczne krajowe (Warszawa, 1848)
Nahl R. van, Zauberglaube und Hexenwahn im Gebiet von Rhein und Maas. Spätmittelalterlicher Volksglaube im Werk Johann Weyers (1515–1588) (Bonn, 1983)
O[lszewski] F., “Prześladowania czarów w dawnej Polsce,” in: Album uczącej się młodzieży polskiej poświęcony Józefowi Ignacemu Kraszewskiemu z powodu jubileuszu jego pięćdziesięcioletniej działalności literackiej (Lwów, 1879)
Osiński Z., “Zabobon, przesąd, diabeł, czarownice i wilkołaki w pamiętnikach polskich z XVI i XVII wieku,” Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F 58 (2003)
Pihlajamäki H., “Swimming the Witch, Pricking for the Devil’s Mark. Ordeals in the Early Modern Witchcraft,” Journal of Legal History 21, no. 2 (2000)
Pilaszek M., “Litewskie procesy czarownic w XVI–XVIII w.,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 46 (2002)
Pilaszek M., Procesy o czary w Polsce w wiekach XV–XVIII (Kraków, 2008)
Płaza S., Historia prawa w Polsce na tle porównawczym (Kraków, 1997)
Rafacz J., “Sprawy karne w sądach miejskich w epoce nowożytnej,” Kwartalnik Historyczny 47, no. 3 (1933)
Rosenblatt J., Czarownica powołana. Przyczynek do historji spraw przeciw czarownicom w Polsce (Warszawa, 1883)
Schild W., “Reinigungsund Kampffolter. Anmerkungen zum frühneuzeitlichen Folterrecht,” in: Recht und Vorhalten in vormodernen Gesellschaften. Festschrift für Neithard Bulst, ed. A. Bendlage, A. Priever, P. Schuster (Bielefeld, 2008)
Soldan W.G., Heppe H., Geschichte der Hexenprozesse, vol. 1, ed. M. Bauer (München, 1911)
Sójka-Zielińska K., Historia prawa (Warszawa, 1993)
Stępień J., Kleczewskie procesy o czary (Poznań, 1998)
Tazbir J., Cudzym piórem... Falsyfikaty historyczno-literackie (Poznań, 2002)
Tazbir J., “Z dziejów fałszerstw historycznych w Polsce w pierwszej połowie XIX wieku,” Przegląd Historyczny 57 (1966)
Tóth P., “River Ordeal – Trial by Water – Swimming of Witches. Procedures of Ordeal in Witch Trials,” in: Witchcraft Mythologies and Persecutions, ed. G. Klaniczay, Ė. Pócs, E. Csonka-Takács (Budapest and New York, 2008)
Treichel H., “Ein Beitrag zur Hexen=Geschichte Westpreußens,” Zeitschrift des historischen Vereins für den Regierungsbezirk Marienwerder 5 (1881)
Trusen W., “Das Verbot des Gottesurteile und der Inquisitionsprozeß. Zum Wandel des Strafverfahrens unter dem Einfluß des gelehrten Rechts im Spätmittelalter,” in: Sozialer Wandel im Mittelalter. Wahrnehmungsformen, Erklärungsmuster, Regelungsmechanissmen, ed. J. Miethke, K. Schreiner (Sigmaringen, 1994)
Uruszczak W., “Proces o czary w podkrakowskiej wsi Krowodrza w 1698 roku,” Studia Iuridica Toruniensia 10 (2012)
Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI–XVIII wieku. Spisy, ed. K. Mikulski, W. Stanek, with Z. Górski, R. Kabaciński (Kórnik, 1990)
Voltmer R., “Monopole, Ausschüsse, Formalparteien, Vorbereitung, Finanzierung und Manipulation von Hexenprozessen durch private Klagekonsortien,” in: Hexenprozesse und Gerichtspraxis, ed. H. Eiden, R. Voltmer (Trier, 2002)
Waltoś S., Owoce zatrutego drzewa. Procesy i wydarzenia, które wstrząsnęły prawem (Kraków, 1978)
Warmiński T., “Die Hexenprozesse im ehemaligen Polen,” Jahrbuch der Historischen Gesellschaft für den Netzedistrikt zu Bromberg (1892)
Wijaczka J., “Mężczyźni jako ofiary procesów o czary przed sądem łobżenickim w drugiej połowie XVII wieku,” Czasy Nowożytne 17 (2004)
Wijaczka J., “Polowanie na czarownice i czarowników w Nowem nad Wisłą i najbliższej okolicy miast w XVII i w pierwszej połowie XVIII wieku,” Czasy Nowożytne 22 (2009)
Wijaczka J., “Proces o czary we wsi Młotkowo w 1692 roku. Przyczynek do polowania na czarownice w Rzeczypospolitej w XVII wieku,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 48 (2004)
Wijaczka J., “Procesy o czary w regionie świętokrzyskim w XVII–XVIII wieku,” in: Z przeszłości regionu świętokrzyskiego od XVI do XX wieku, ed. J. Wijaczka (Kielce, 2003)
Wijaczka J., “Samosąd w sprawie o czary w Czerniewie (dawny powiat tczewski),” Rocznik Gdański 69–70 (2009–2010)
Wiślicz T., “Czary przed sądami wiejskimi w Polsce w XVI–XVIII w.,” Czasopismo Prawno-Historyczne 49, no. 1–2 (1997)
Wiślicz T., “Społeczeństwo Kleczewa i okolic w walce z czartem (1624–1700),” Kwartalnik Historyczny 112, no. 2 (2004)
Wiślicz T., Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku (Warszawa, 2001)
Woźniakowa M., Sąd asesorski koronny (1537–1795), jego organizacja, funkcjonowanie i rola w dziejach prawa chełmińskiego i magdeburskiego w Polsce (Warszawa, 1990)
Wyporska W., Witchcraft in Early Modern Poland, 1500–1800 (Basingstoke, 2013)
Zdrójkowski Z., “Praktyka kryminalna” Jakuba Czechowicza, jej źródła i system na tle rozwoju współczesnego prawa karnego Zachodniej Europy (Toruń, 1949)
Zguta R., “The Ordeal by Water (Swimming of Witches) in the East Slavic World,” Slavic Review 36, no. 2 (1977)
Téléchargements
Publiée
Comment citer
Numéro
Rubrique
Stats
Number of views and downloads: 292
Number of citations: 0