“Verily, This Is the Sheepfold of that Good Shepherd”: The Idea of the “True” Church in Sixteenth-Century Polish Catechisms
DOI :
https://doi.org/10.12775/OiRwP.2016.SI.01Mots-clés
Church, Polish-Lithuanian Commonwealth, catechism, religious education, Renaissance, Council of Trent, reform at TrentRésumé
The article discusses how the authors of sixteenth-century Polish Catholic and Evangelical catechisms perceived and analysed the notion of “the Church”. Following the Tridentine programme, the Catholic authors present their Church as unified under the Pope’s authority and the only inheritor of the works of the Apostles. The veracity of its teaching is testified to with God’s unnatural interventions – miracles. Protestant theologians teach about “the visible and outward Church”, which exists whenever the pure Word of God is preached and where sacraments are administered in accordance with the Holy Writ. Alongside the Visible Church, there exists “the invisible and inward Church” that unites all those following Christ, who is the one and only head of the Church.Références
Prints
Antoni z Napachania, Enchiridion to iest ksiąszki ręczne o nauce Chrześcianskiey, czego się Chrześciański człowiek dzierżeć ma czasu ninieyszey rozności wiary (Kraków, 1558)
Artomiusz P., Cantional albo pieśni duchowne (Toruń, 1587)
Białobrzeski M., Katechizm albo wizerunk prawey wiary chrześciańskiej wedle nauki Pana Jezusa Chrystusa, Apostołów iego y Kościoła iego świętego przeciwko wszytkim obłędliowościam tych czasów barzo pożyteczny (Kraków, 1566) Catechismus to jest zupełna nauka chrześciańska przez Jana Brenciusza z pisma prorockiego i apostolskiego zniesiona, ktory możesz dobrze małą Biblią nazwać (Królewiec, 1556)
Catholici et sectarii concertatio (Cracoviae, 1569)
Gilowski P., Wykład katechizmu Kościoła krześcijańskiego (Kraków, 1579) Grzegorz z Żarnowca, Postilla albo wykłady ewanieliy niedzielnych ([Wilno], 1597)
Herbest B., Nauka prawego chrześcijanina (Kraków, 1566)
Hosius S., Confessio catholicae fidei christiana: vel potius explicatio quaedam confessionis, in synodo Petricoviensi factae M.D.LI. (Antverpiae, 1561)
[Kancjonał] (Królewiec, 1563)
Kromer L., “Przedmowa,” in: L. Lessius, Narada, której wiary trzymać się mamy (Kraków, 1616)
Kraiński K., Kancyonał abo pieśni duchowne ([Wilno, 1604])
Kraiński K., Katechizm z naukami y pieśniami (Kraków, 1609)
Ledesma J., Nauka chrześcijańska abo katechizmik dla dziatek (Kraków, s.d.) Novicampianus A., Scopus biblicus Veteris et Novi Testamenti, cum annotationibus summam doctrinae Christianae complectentibus (1st impr., Cracoviae, 1553, 3rd impr., Antverpiae, 1559)
Powodowski H., Catechizm Kościoła Powszechnego, nauki do zbawienia potrzebnieysze, z dowodow Pisma świętego snadną, a dokładną króthkością zamykający… książki bardzo pożyteczne… (Poznań, 1577)
Poznaczenie krotkie niektórych questiy o Kościele Bożym (s.l., s.d.)
[Rej M.], Catechismus to jest nauka barzo pożyteczna każdemu wiernemu krześcijaninowi jako się ma w zakonie Bożym a w wierze i w dobrych uczynkach sprawować (2nd impr., Kraków, [1548 or 1549])
Seklucjan J., Catechismus to iest krotka a prosta (starey wiary chrzesciańskiey) nauka powtore wydana (Królewiec, 1549)
Seklucjan J., Catechismus to iest nauka naprzednieisza y potrzebnieisza ku zbawyenyu o wierze krzescianskiej (Królewiec, 1547)
Seklucjan J., Pieśni duchowne a nabożne (Królewiec, 1547)
[Sudorowiusz S.], Katechism albo krotkie w iedno mieysce zebranie wiary (1st impr., Wilno, 1594, 3rd impr., Wilno, 1600)
[Walenty z Brzozowa], Cantional abo piesni duchowne ([Kraków], 1569) Walenty z Brzozowa, Cantional albo księgy chwał Boskych (Królewiec, 1554)
Source publications
Akta synodów różnowierczych w Polsce, vol. 3: Małopolska 1571–1632, ed. M. Sipayłło (Warszawa, 1983)
Catechismus to jest nauka barzo pożyteczna każdemu wiernemu krześcijaninowi, jako się ma w zakonie Bożym a w wierze i w dobrych uczynkach sprawować: 1543 r., ed. F. Pułaski (Kraków, 1910; Biblioteka Pisarzów Polskich, no. 56)
Dokumenty soborów powszechnych. Tekst łaciński i polski, vol. 4: 1511–1870: Lateran, Trydent, Watykan I, ed. A. Baron, H. Pietras (Kraków, 2005)
Druki mazurskie XVI w., ed. S. Rospond (Olsztyn, 1948)
Hozjusz S., Chrześcijańskie wyznanie wiary katolickiej albo Wyjaśnienie wyznania złożonego przez ojców zebranych na synodzie prowincjonalnym, który odbył się w Piotrkowie roku pańskiego tysięcznego pięćsetnego pięćdziesiątego pierwszego, w miesiącu maju [based on the 1557 Mainz edition], trans. J. Wojtkowski (Olsztyn, 1999)
Katechizm brzeski, ed. F. Pułaski (Warszawa, 1908; Collectanea Biblioteki Ordynacji hr. Krasińskich, no. 1)
Konfesja sandomierska. Transkrypcja i komentarz językowy, ed. K. Długosz-Kurczabowa (Warszawa, 1995)
Seklucjan J., Wybór pism, ed. S. Rospond (Olsztyn, 1979)
Seklucjan J., Wyznanie wiary chrześcijańskiej, ed. H. Kowalska, S. Rospond (Warszawa, 1972; Biblioteka Pisarzy Reformacyjnych, no. 10)
Zaremba J., Pieśni chwał boskich, ed. B. Brzezińska, A. Kawecka-Gryczowa (Kraków and Warszawa, 1989; Monumenta Musicae in Polonia. B Series, Collectanea Musicae Artis)
Secondary literature
Augustyniak U., Konfesja sandomierska. Wstęp historyczny (Warszawa, 1994)
Avis P.D.L., The Church in the Theology of the Reformers (Eugene, OR, 2002)
Avis P.D.L., “Luther’s Theology of the Church,” Churchman 97 (1983)
Becker J., “Migration and Confession among Sixteenth-Century Western European Reformed Christians,” Reformation and Renaissance Review 13 (2011)
Bem K., “‘From Many Different Sources.’ The Formation of the Polish and Lithuanian Reformed Liturgy,” in: Liturgy in Migration. From the Upper Room to Cyberspace, ed. T. Berger (Collegeville, 2012)
Bracha F., “Jakub Wujek jako dogmatyk,” Polonia Sacra 3, no. 1–2 (1950)
Bracha K., Nauczanie kaznodziejskie w Polsce późnego średniowiecza. Sermones dominicales et festivales z tzw. kolekcji Piotra z Miłosławia (Kielce, 2007)
Brzozowski M., “Białobrzeski Marcin OCist,” in: Encyklopedia katolicka, vol. 2, ed. F. Gryglewicz et al. (Lublin, 1995)
Bylina S., Chrystianizacja wsi polskiej u schyłku średniowiecza (Warszawa, 2002)
Campi E., “Calvin’s Understanding of the Church,” Reformed World 57 (2007)
Catalogus librorum saeculi XVI qui in Bibliotheca Iagellonica Cracoviensi asservantur, vol. 4, ed. M. Malicki et al. (Baden-Baden, 2003, Bibliotheca Bibliographica Aureliana)
Chaunu P., Czas reform. Historia religii i cywilizacji (1250–1550), trans. J. Grosfeld (Warszawa, 1989)
Czapska M., “Polemika religijna pierwszego okresu reformacji w Polsce”, Reformacja w Polsce 5/19 (1928)
Czyż R., Obrona wiary w edycjach postylli Grzegorza z Żarnowca (Warszawa, 2008)
Daniel D.P., “Luther on the Church,” in: The Oxford Handbook of Martin Luther’s Theology, ed. R. Kolb, I. Dingel, L. Batka (Oxford, 2014)
Dąbrówka A., “Treści religijne w średniowiecznych podręcznikach i lekturach szkolnych,” in: Animarum cultura. Studia nad kulturą religijną na ziemiach polskich w średniowieczu, vol. 1: Stosunki kościelno-publiczne, ed. H. Manikowska, W. Brojer (Warszawa, 2008; Colloquia Medioevalia Varsoviensia, vol. 4)
Dworzaczkowa J., Bracia czescy w Wielkopolsce w XVI i XVII wieku (Warszawa, 1997)
Dworzaczkowa J., Z dziejów Braci Czeskich w Polsce (Poznań, 2003)
Fijałkowski P., “Kancjonał Piotra Artomiusza z 1620 r.,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce (44, 2000)
Gmiterek H., Bracia czescy a kalwini w Rzeczypospolitej: połowa XVI – połowa XVII wieku. Studium porównawcze (Lublin, 1987)
Haemig M.J., “The Influence of the Genres of Exegetical Instruction, Preaching and Catechesis on Luther,” in: The Oxford Handbook of Martin Luther’s Theology, ed. R. Kolb, I. Dingel, L. Batka (Oxford, 2014)
Hanusiewicz-Lavallee M., “Okrucieństwo kacyrskie przeciw katolikom w Anglijej, czyli polski głos w sporze o męczeństwo,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 56 (2012)
Hendrix S.H., Tradition and Authority in the Reformation (Aldershot, 1996)
Januszek-Sieradzka A., “W co wierzył król Zygmunt August?,” in: Rycerze, wędrowcy, kacerze. Studia z historii średniowiecznej i wczesnonowożytnej Europy środkowej, ed. B. Wojciechowska, W. Kowalski (Kielce, 2013)
Kärkkäinen V.-M., An Introduction to Ecclesiology. Ecumenical, Historical and Global Perspectives (Downers Grove, IL, 2002)
Katalog poloników XVI wieku Biblioteki Jagiellońskiej, vol. 1: A–Ł, ed. M. Malicki, E. Zwinogrodzka, M. Gołuszka et al. (Warszawa and Kraków, 1992)
Kawecka A., “Kancjonały protestanckie na Litwie w w. XVI,” Reformacja w Polsce 4 (1926)
Kawecka A., Polskie kancjonały protestanckie w w. XVI, MS, Cracow, Jagiellonian Library, sign. WF II 505
Kawecka-Gryczowa A., “Spory o ‘szczyrą prawdę’,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 23 (1978)
Keen R., “Political Authority and Ecclesiology in Melanchthon’s De ecclesiae autoritate,” Church History 65 (1996)
Kiciński A., “Kierunki rozwoju katechizmów katolickich,” Roczniki Pastoralno-Katechetyczne 59 (2012)
Kim Y., The Identity and the Life of the Church. John Calvin’s Ecclesiology in the Perspective of his Anthropology (Eugene, OR, 2014)
Kingdon R.M., “The Church. Ideology or Institution,” Church History 50 (1981)
Kolbuszewski K., Postyllografia polska XVI i XVII w. (Kraków, 1921)
Kopeć J.J., “Nurt pasyjny w średniowiecznej religijności polskiej,” in: Męka Chrystusa wczoraj i dziś, ed. H.D. Wojtyska, J.J. Kopeć (Lublin, 1981)
Korzo M., “Polski przekład katechizmu Jakuba Ledesmy TJ i jego wpływ na tradycje unicką w XVII w.,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 47 (2004)
Korzo M., “Przyczynek do roli druków bazylejskich w XVI-wiecznym piśmiennictwie ewangelickim Wielkiego Księstwa Litewskiego,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 55 (2011)
Korzo M.A., “‘Spis tento Otázek trojiech’ Łukasza z Pragi. Przyczynek do historii katechizmów braci czeskich i ich roli w piśmiennictwie polskim (XVI wiek – pierwsza połowa XVII stulecia),” Res Historica 35 (2013)
Korzo M., “W sprawie jednego z XVI-wiecznych katechizmów kalwińskich w Rzeczpospolitej,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 52 (2007)
Kosman M., Protestanci i kontrreformacja. Z dziejów tolerancji w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku (Wrocław, 1978)
Kowalska H., “‘Przejrzani i wybrani’. O Kościele na Zgodzie Sandomierskiej budowanym,” in: Kultura polska a kultura europejska. Prace ofiarowane Januszowi Tazbirowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, ed. M. Bogucka, J. Kowecki (Warszawa, 1987)
Kowalska-Kossobudzka H., “Jana Łaskiego pojęcie Kościoła,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 10 (1965)
Kowalska-Kossobudzka H., “Wpływ Jana Łaskiego na kształtowanie się reformacyjnego Kościoła w Małopolsce,” in: Jan Łaski 1499–1560. W pięćsetlecie urodzin, ed. W. Kriegseisen, P. Salwa (Warszawa, 2001)
Kowalski W., “Eschatologiczne poglądy mieszkańców Krakowa doby reformacji,” Nasza Przeszłość 109 (2008)
Kozakiewicz S., Stanisława Hozjusza nauka o zbawieniu w Kościele katolickim: rozwój wybranych aspektów eklezjologicznych i soteriologicznych myśli Hozjusza w relacji do osiągnięć teologii współczesnej (Olsztyn, 2013; Biblioteka Wydziału Teologii Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, no. 82)
Kuźmina D., Katechizmy w Rzeczypospolitej XVI i początku XVII wieku (Warszawa, 2002)
Kracik J., “Przeciw reformacji,” in: Kościół krakowski w tysiącleciu (Kraków, 2000)
Kuśmierczyk R., “Problematyka Listu pasterskiego kard. Jerzego Radziwiłła z roku 1593,” Nasza Przeszłość 100 (2003)
Lenartowicz-Zagrodna A., “Defensio verae translationis corporis Catechismi in linguam Polonicam, adversus calumnias Joannis Secluciani Jana Maleckiego – przekład wraz z komentarzem,” Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Językoznawcza 38 (2011)
Leszczyński R.M., “Nauka ewangelicko-reformowana w polskojęzycznych katechizmach z XVI wieku,” in: Ewangelicyzm reformowany w pierwszej Rzeczypospolitej. Dialog z Europą i wybory aksjologiczne w świetle literatury i piśmiennictwa XVI–XVII wieku, ed. D. Chemperek (Warszawa, 2015; Kultura Pierwszej Rzeczypospolitej w Dialogu z Europą. Hermeneutyka Wartości, vol. 9)
Lichański J.Z., “Pieśni kancjonałowe – problemy atrybucyjne i redakcyjne. Wybrane przykłady z tzw. Kancjonału mazurskiego,” in: Staropolska literatura dewocyjna. Gatunki, tematy, funkcje, ed. I.M. Dacka-Górzyńska, J. Partyka (Warszawa, 2015; Staropolskie Teksty Paraliterackie, vol. 3)
Lugioyo B., Martin Bucer’s Doctrine of Justification. Reformation Theology and Early Modern Irenicism (Oxford and New York, 2010; Oxford Studies in Historical Theology)
Maciuszko J.T., “Bariery dialogu międzywyznaniowego w XVI i XVII wieku,” in: Sztuka i dialog wyznań w XVI i XVII wieku, ed. J. Harasimowicz (Warszawa, 2000)
Maciuszko J.T., Ewangelicka postyllografia polska XVI–XVIII wieku (Warszawa, 1987)
Maciuszko J.T., Mikołaj Rej. Zapomniany teolog ewangelicki z XVI w. (Warszawa, 2002)
Maciuszko J.T., “Poglądy religijne Mikołaja Reja,” in: Mikołaj Rej z Nagłowic. W pięćsetną rocznicę urodzin, ed. W. Kowalski (Kielce, 2005)
Malicki M., “Nieznany dotychczas polski katechizm kalwiński ze zbiorów Biblioteki Księcia Augusta w Wolfenbüttel,” Biuletyn Biblioteki Jagiellońskiej 43 (1993)
Matheson P., “Martin Bucer and the Old Church,” in: Martin Bucer. Reforming Church and Community, ed. by D.F. Wright (Cambridge and New York, 1994)
Meller K., “Noc przeszła, a dzień się przybliżył”. Studia o polskim piśmiennictwie reformacyjnym XVI wieku (Poznań, 2004)
Mohrmann C., “Saint Jérôme et Saint Augustin sur Tertullien,” Vigiliae Christianae 5 (1951)
Naudé P.J., “Why is a Multiplicity of Confessions Particular to the Reformed Tradition?,” Acta Theologica 20 (2014)
Noga Z., Urzędnicy miejscy Krakowa, [vol. 2]: 1500–1794 (Kraków, 2008; Spisy urzędników miejskich z obszaru dawnej Rzeczypospolitej, Śląska i Pomorza Zachodniego, vol. 3, fasc. 1)
Ozorowski E., “Powodowski (Povodovius, z Powodowa) Hieronim,” in: Słownik Polskich Teologów Katolickich, vol. 3, ed. H.E. Wyczawski (Warszawa, 1983)
Palmer Wandel L., Reading Catechisms, Teaching Religion (Leiden and Boston, 2015)
Pawlik W., Katechizmy w Rzeczypospolitej od XVI do XVIII wieku (Lublin, 2010)
Pelikan J., Reformacja Kościoła i dogmatów (1300–1700) (Kraków, 2010; Tradycja Chrześcijańska. Historia Rozwoju Doktryny, vol. 4)
Petkūnas D., “Wilno 1585 Colloquium – Lutheran and Reformed Discord over Sacramental Theology in Lithuania,” Odrodzenie i Reformacja w Polsce 49 (2005)
Pettegree A., Reformation and the Culture of Persuasion (Cambridge, 2007) Piwko S., Jan Kalwin. Życie i dzieło (Warszawa, 1995)
Rabiej S., “Herbest, Herbestus Neapolitanus, Benedykt SJ,” in: Encyklopedia katolicka, vol. 4, ed. J. Walkusz (Lublin, 1993)
Radoń S., Z dziejów polemiki antyariańskiej w Polsce XVI–XVII wieku (Kraków, 1993)
Rechowicz M., “Antoni z Napachania,” in: Encyklopedia katolicka, vol. 1, ed. F. Gryglewicz et al. (Lublin, 1995)
Reroń T., “Katechizmy w dobie Soboru Trydenckiego,” Wrocławski Przegląd Teologiczny 7 (1999)
Rojewski A., “Formacja duchowieństwa archidiakonatu dobrzyńskiego w latach 1597–1609 i jej wpływ na przyjęcie posoborowej liturgii,” Studia Płockie 4 (1976)
Rożek M., Katedra wawelska w XVII wieku (Kraków, 1980; Biblioteka Krakowska, no. 121)
Schreiner S.E., Are You Alone Wise? The Search for Certainty in the Early Modern Era (Oxford and New York, 2011)
Schreiner S.E., “Church,” in: The Oxford Encyclopedia of the Reformation, vol. 1, ed. by H.J. Hillerbrand (Oxford and New York, 1996)
Seguenny A., W poszukiwaniu prawdziwej wiary. Szkice z historii religii XVI wieku: humanizm, reformacja, spirytualizm (Lublin, 2009)
Skierska I., Obowiązek mszalny w średniowiecznej Polsce (Warszawa, 2003)
Skolimowska A., “Confessio fidei Hozjusza jako podstawa katechizacji wiernych w Hiszpańskich Niderlandach,” Studia Warmińskie 43 (2006)
Skrzyniarz R., “Powodowski Hieronim,” in: Encyklopedia katolicka, vol. 16, ed. S. Wilk et al. (Lublin, 2012)
Słowiński J.Z., Katechizmy katolickie w języku polskim od XVI do XVIII wieku (Lublin, 2005)
Smit D.J., “Calvin on the Sacraments and Church Unity,” In die Skriflig 3 (2010)
Smolarek K., “Piotr Artomiusz i jego kancjonał toruński z końca XVI wieku,” Rocznik Toruński 41 (2014)
Spijker W. van’t, “Bucer’s Doctrinal Legacy as Formulated in his Last Three Wills and Testaments,” Reformation and Renaissance Review 3 (2001)
Szczotka S., “Gilowski Paweł,” in: Polski słownik Biograficzny, vol. 7 (Kraków and Wrocław, 1948–1958)
Świeżawski S., Eklezjologia późnośredniowieczna na rozdrożu (Kraków, 1990)
Tazbir J., Szlachta i teologowie. Studia z dziejów polskiej kontrreformacji (Warszawa, 1987)
Tworek S., “Raków w okresie ‘nieustającego synodu’ (1569–1572),” in: Wokół dziejów i tradycji arianizmu, ed. L. Szczucki (Warszawa, 1971)
Tyrawa J., Nowopolczyk, “Nowopolski, Novicampianus, Wojciech,” in: Encyklopedia katolicka, vol. 14, ed. E. Gigilewicz et al. (Lublin, 2010) Universal Short Title Catalogue, ustc.ac.uk
Urban W., Chłopi wobec reformacji w Małopolsce w drugiej połowie XVI w. (Kraków, 1959)
Urban W., “Reformacja w życiu wsi małopolskiej,” in: Et haec facienda et illa non omittenda. Profesor Wacław Urban w swych dziełach wybranych, ed. A. Kądziela et al. (Warszawa, 2012; Opera Necessaria)
Urban W., Kłosińska Z., “Klątwy przeciwko Rejowi,” in: Et haec facienda et illa non omittenda. Profesor Wacław Urban w swych dziełach wybranych, ed. A. Kądziela et al. (Warszawa, 2012; Opera Necessaria)
Wąs G., Kaspar von Schwenckfeld. Myśl i działalność do 1534 roku (Wrocław, 2005; Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia, no. 129)
Widok N., “Klemens Rzymski o sukcesji apostolskiej,” Vox Patrum 62 (2014)
Winiarska I., Słownictwo religijne polskiego kalwinizmu od XVI do XVIII wieku na tle terminologii katolickiej (Warszawa, 2004)
Wiślicz T., Zarobić na duszne zbawienie. Religijność chłopów małopolskich od połowy XVI do końca XVIII wieku (Warszawa, 2001)
Wojciechowska B., “Krytyka religijności katolickiej w pismach Mikołaja Reja,” in: Mikołaj Rej z Nagłowic. W pięćsetną rocznicę urodzin, ed. W. Kowalski (Kielce, 2005)
Wojciechowska B., Od godów do św. Łucji. Obrzędy doroczne w Polsce późnego średniowiecza (Kielce, 2000)
Wolny J., “Z dziejów katechezy,” in: Dzieje teologii katolickiej w Polsce, vol. 1: Średniowiecze (Lublin, 1974)
Wyczawski H.E., “Antoni z Napachania,” in: Słownik Polskich Teologów Katolickich, vol. 1, ed. H.E. Wyczawski (Warszawa, 1981)
Wyczawski H.E., Białobrzeski Marcin, w: Słownik Polskich Teologów Katolickich, vol. 1, ed. H. E. Wyczawski (Warszawa, 1981)
Wyczawski H.E., “Biblioteki parafialne w diecezji krakowskiej u schyłku XVI wieku,” Polonia Sacra 7 (1955)
Wyczawski H.E., “Herbest (Herbestus, Neapolitanus) Benedykt,” in: Słownik Polskich Teologów Katolickich, vol. 2, ed. H.E. Wyczawski (Warszawa, 1982)
Wyczawski H.E., “Nowopolczyk Wojciech,” in: Słownik Polskich Teologów Katolickich, vol. 3, ed. H.E. Wyczawski (Warszawa, 1983)
Wyczawski H.E., “Studia nad wewnętrznymi dziejami Kościoła w Małopolsce na schyłku XVI wieku,” Prawo Kanoniczne 7 (1964)
Zwanepol K., “The Structure and Dynamics of Luther’s Catechism,” Acta Theologica 31 (2011)
Téléchargements
Publié-e
Comment citer
Numéro
Rubrique
Stats
Number of views and downloads: 282
Number of citations: 0