Falsyfikowanie „starożytności polskich”. O dwóch legendarnych obyczajach średniowiecznych wzmiankowanych w Satyrze albo Dzikim mężu Jana Kochanowskiego
DOI:
https://doi.org/10.12775/OiRwP.2017.05Słowa kluczowe
Jan Kochanowski, dawny obyczaj, kultura rycerska, powieść historyczna, old custom, knightly culture, historical novelAbstrakt
W Satyrze albo Dzikim mężu Jan Kochanowski wspomina dwa starodawne zwyczaje: gdy w czasie mszy czytano Ewangelię, dawni Polacy mieli wyciągać do połowy miecze z pochew na znak gotowości obrony chrześcijańskiej wiary (w. 185–200), z kolei infamisów miano karać na honorze w ten sposób, że gdy zasiadali z kimś do wspólnego stołu, gospodarz rozcinał obrus na znak, że nie chce dzielić z nimi posiłku (w. 231–236). Artykuł analizuje liczne wzmianki o owych zwyczajach w dawnej polskiej literaturze (zgodnie poświadczające brak owych rytuałów w XVI–XVIII w.), by wykazać, że w obu wypadkach mamy do czynienia z literacką legendą.
In his Satyr, or The Wild Man Jan Kochanowski refers to two old-time customs: first that, during the mass, at the reading of the Gospel, old Poles were to half draw their swords in token of their readiness to defend the Christian faith (vv. 185–200), and the second that infamists were punished upon their honour in such a way that when they sat at table with other people, the host cut the tablecloth to indicate that he did not want to share a meal with them (vv. 231–236). The article analyses numerous references to those customs in the old-Polish literature (unanimously attesting to the lack of these rituals in the sixteenth to the eighteenth centuries), to indicate that both were literary legends.
Bibliografia
Źródła
J. Bielski, Dalszy ciąg „Kroniki polskiej”, zawierającej dzieje od 1587 do 1598 r., wyd. F. M. Sobieszczański, Warszawa 1851
M. Bielski, Kronika to jest Historyja świata, Kraków 1564
M. Bielski, J. Bielski, Kronika polska, Kraków 1597
B. Bolesławita [J. I. Kraszewski], Z trzeciego na czwarty grudnia 1863. Urywek z pamiętnika, w: Album Muzeum Narodowego w Rapperswyll na stuletnią rocznicę 1772 r., t. 2: Rok 1876, red. J. I. Kraszewski, Lwów 1876
J. Długosz, Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 1–2, tł. S. Gawęda i in., Warszawa 1961
J. Duklan Ochocki, Pamiętniki, t. 1, wyd. J. I. Kraszewski, Wilno 1857 [Erazm z Rotterdamu], Księgi, które zową Język z łacińskiego na polski wyłożony, Kraków 1542
Ł. Górnicki, Dworzanin, Kraków 1566
Ł. Górnicki, Rozmowa o elekcyjej, o wolności, o prawie i obyczajach polskich, Kraków 1616
J. Grajnert, Książę Karol Radziwiłł „Panie Kochanku”. Opowiadanie na tle dziejów naszych ubiegłego stulecia, Poznań 1895
F. Jaroszewicz, Matka świętych Polska albo Żywoty świętych, błogosławionych, wielebnych, świątobliwych, pobożnych Polaków i Polek, Kraków 1767
J. Jurkowski, Chorągiew Wandalinowa, Kraków 1607
J. Jurkowski, Pieśni muz sarmackich przy szczęśliwym objęciu kardynalstwa w stolicy apostolskiej [...] Bernata Maciejowskiego, biskupa krakowskiego etc., Kraków 1604
S. Karnkowski, Eucharystyja abo O przenaświętszym sakramencie i ofierze ciał i krwie Pana Zbawiciela naszego, Kraków 1602
J. Kochanowski, Satyr albo Dziki mąż, [b.m. i d.w.]
J. Kochanowski, Wróżki, Kraków 1587
M. Kromer, O sprawach, dziejach i wszystkich inszych potocznościach koronnych polskich ksiąg XXX, tł. M. Błażewski, Kraków 1611
Mikołaj z Wilkowiecka, O mszej świętej opisanie i o tajemnicach przedniejszych ceremonij, ku niej należących, Kraków 1586
F. Mymer, Dictionarium trium linguarum, Kraków 1528
A. Obodziński, Pandora starożytna monarchów polskich, Kraków 1640
K. Opaliński, Satyry albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące, [b.m.w.] 1652
Ś. Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro czyli Dzieje Polski od zgonu Zygmunta Augusta r. 1572 aż do r. 1578, t. 3, tł. W. Spasowicz, Petersburg–Mohylew 1856
B. Paprocki, Pamięć nierządu w Polszcze przez dwie fakcyje uczynionego w roku 1587, [b.m.w.] 1588
Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego 1606–1608, t. 1: Poezja rokoszowa, t. 2: Proza, wyd. J. Czubek, Kraków 1916–1918
S. Pistorius, Wizerunk łaźnie pińczowskiej, Kraków 1611
Portofolio królowej Maryi Ludwiki, czyli Zbiór listów, aktów urzędowych i innych dokumentów, ściągających się do pobytu téj monarchini w Polsce, t. 1–2, wyd. E. Raczyński, Poznań 1844
W. Potocki, Ogród fraszek, t. 1, wyd. A. Brückner, Lwów 1907
H. Powodowski, Liturgija abo Opisanie mszej świętej i obrzędów jej, Kraków 1604
M. Rej, Przypowieści przypadłe, z których się może wiele rzeczy przestrzec, [Kraków] 1562
M. Rej, Zwierzyniec, w którym rozmaitych stanów ludzi zwirząt i ptaków kształty, przypadki i obyczaje są właśnie wypisane, [Kraków] 1562
H. Rzewuski, Pamiątki Soplicy, oprac. Z. Szweykowski, Wrocław 2004
H. Sienkiewicz, Pan Wołodyjowski, Warszawa 2003
H. Sienkiewicz, Potop, t. 1–3, Warszawa 2003
P. Skarga, Kazania sejmowe, oprac. J. Tazbir, współudz. M. Korolko, Wrocław 1972, BN I 70
P. Skarga, Żołnierskie nabożeństwo, Kraków 1618
S. Starowolski, Prawy rycerz, wyd. K. J. Turowski, Kraków 1858
M. Stryjkowski, Kronika polska, litewska, żmudzka i wszystkiej Rusi, Królewiec 1582
Z. Sudolski, Polski list romantyczny, Kraków 1997
K. Szajnocha, Jadwiga i Jagiełło, 1374–1413. Opowiadanie historyczne, wyd. 2 popr., t. 2, Lwów 1861
J. Wybicki, Utwory dramatyczne, oprac. R. Kaleta, Warszawa 1963
Zbiór pamiętników do dziejów polskich, t. 2, wyd. W. S. de Broel-Plater, Warszawa 1585
Opracowania
A. D., Trancher la nappe, „Archives historiques et littéraires du Nord de la France et du Midi de la Belgique”, série 3, t. 2, 1851
M. Bogucka, Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku, Warszawa 1994
A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, t. 1: Od czasów przedhistorycznych do r. 1506, Kraków 1930
J. S. Bystroń, Dzieje obyczajów w dawnej Polsce. Wiek XVI–XVIII, t. 2, wstęp J. Tazbir, Warszawa 1994
J. A. Chrościcki, Trzy frontispisy „Satyra albo Dzikiego Męża” Jana Kochanowskiego. O tapiseriach jagiellońskich, szlacheckim ruchu egzekucyjnym i tradycji ikonograficznej, w: Necessitas et ars. Studia staropolskie dedykowane Profesorowi Januszowi Pelcowi, t. 2, red. B. Otwinowska, A. Nowicka-Jeżowa, J. Kowalczyk, A. Karpiński, Warszawa 1993
F. S. Dmochowski, Dawne obyczaje i zwyczaje szlachty i ludu wiejskiego w Polsce i w ościennych prowincjach, Warszawa 1860
Z. Gloger, Encyklopedia staropolska, t. 3, Warszawa 1902
Ł. Gołębiowski, Domy i dwory przy tem opisanie apteczki, kuchni, stołów, uczt [...] i różnych obyczajowych szczegółów, Warszawa 1830
Ł. Gołębiowski, Dzieje Polski za Władysława Jagiełły i Władysława III-go, t. 2: Panowanie Władysława III z uwagami nad stanem kraju i rządem jego za Jagiellonów do 1506 r., Warszawa 1846
Ł. Gołębiowski, Lud polski, jego zwyczaje, zabobony, Warszawa 1830
R. Krzywy, Ideologia sarmacka wobec tradycji antycznej i renesansowego humanizmu (wprowadzenie do zagadnienia), w: Humanistyczne modele kultury nowożytnej wobec dziedzictwa starożytnego, red. M. Prejs, Warszawa 2010
R. Krzywy, Sztuka wyborów i dar inwencji. Studium o strukturze gatunkowej poematów Jana Kochanowskiego, Warszawa 2008
M. Lenart, Patavium, Pava, Padwa. Tło kulturowe pobytu Jana Kochanowskiego na terytorium Republiki Weneckiej, Warszawa 2013
W. A. Maciejowski, Pierwotne dzieje Polski i Litwy zewnętrzne i wewnętrzne, z uwagą na ościenne kraje, a mianowicie na Ruś, Węgry, Czechy i Niemcy, Warszawa 1846
W. A. Maciejowski, Polska aż do pierwszej połowy XVII wieku pod względem obyczajów i zwyczajów, t. 4, Petersburg–Warszawa 1842
K. W. Wójcicki, Zarysy domowe, t. 1, Warszawa 1842
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 240
Liczba cytowań: 0