Decorum – uniwersalność i relatywność. Problemy wczesnonowożytnej poetyki stosowności
DOI:
https://doi.org/10.12775/OiRwP.2025.03Schlagworte
decorum, estetyka stosowności, klasyczna poetyka, klasyczna retoryka, poetyka renesansowa, wczesnonowożytna teoria literaturyAbstract
Artykuł przedstawia wybrane wątki wczesnonowożytnej recepcji antycznego pojęcia decorum w poetykach XVI–XVII w. Jest próbą określenia przyczyn nowożytnej kariery pojęcia w refleksji estetycznej; eksponuje etyczne i estetyczne aspekty poetyki stosowności zakorzenione w starożytnej teorii retorycznej (m.in. Arystotelesa i Cycerona) oraz subtelne różnice między koncepcjami decorum retorycznego i literackiego, które ujawniają się m.in. w renesansowej fuzji poetyk Arystotelesa i Horacego oraz w interpretacjach relacji między koncepcją piękna obiektywnego a relatywną ideą stosowności. Rozważania zmierzają do pytania o użyteczność klasycznej kategorii decorum w analizie dawnych tekstów literackich, szczególnie gatunków nieklasycznych.
Literaturhinweise
Teksty źródłowe
Arystoteles, Retoryka, Retoryka dla Aleksandra, Poetyka, tł., wstęp i koment. H. Podbielski, Warszawa 2004
Arystoteles, Topiki, w: Dzieła wszystkie, t. 1, tł., wstępy i koment. K. Leśniak, Warszawa 2003
Boileau-Despréaux N., Sztuka poetycka, w: Europejskie źródła myśli estetyczno-literackiej polskiego oświecenia. Antologia wypowiedzi pisarzy francuskich, niemieckojęzycznych i angielskich 1674–1810, oprac. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1997, s. 32–62
Borghini R., Il Riposo, w: Teoretycy, pisarze i artyści o sztuce 1500–1600, wybór i oprac. J. Białostocki, Gdańsk 2007, s. 353–359
Cyceron, Orator, with an English Translation by H. M. Hubbel, Cambridge (Mass.)–London 1962
Dmochowski F. K., Sztuka rymotwórcza, oprac. S. Pietraszko, Wrocław 1956
Górski J., De generibus dicendi. O rodzajach wymowy, tł. i wyd. R. Sawa, Warszawa 2010
Hogarth W., Analiza piękna, tł., wstęp i oprac. M. Lachman, Gdańsk 2008
Horacy, Dzieła wszystkie, t. 2: Gawędy, listy, Sztuka poetycka, tekst łaciński do dr. przyg., wybór przekł., koment. O. Jurewicz, Wrocław 1988
Kwiatkiewicz J., Feniks retorów, w: I. Słomak, „Phoenix rhetorum” Jana Kwiatkiewicza. Wprowadzenie – przekład – opracowanie, Warszawa 2016, s. 76–343
La Rochefoucauld, Rozważania i uwagi moralne, tł. L. Staff, Kraków 1992
Minturno A. S., L’arte poetica, Venetia: per Giovanni Andrea Valvassori, 1564
Piccolomini A., Annotationi nel libro della Poetica d’Aristotele con la traduttione del medesimo libro, in lingua volgare, Vinegia: Giovanni Guarisco, b.d.
Piccolomini A., Piena et larga parafrase nel terzo libro della Retorica d’Aristotele, Venetia: per Giovanni Varisco et compagni, 1572
Pigna G. B., Poetica Horatiana, Venetiis: apud Vincentium Valgrisium, 1561
Platon, Dialogi, t. 2, tł., wstęp i objaśn. W. Witwicki, Kęty 2005
Puttenham G., Art of English Poesy. A Critical Edition, ed by F. Whigham, W. A. Rebhorn, Ithaca–London 2007
Rapin R., Rozważania o poetyce oraz o dziełach poetów dawnych i współczesnych, tł. J. Pleciński, w: Europejskie źródła myśli estetyczno-literackiej polskiego oświecenia. Antologia wypowiedzi pisarzy francuskich, niemieckojęzycznych i angielskich 1674–1810, oprac. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1997, s. 63–73
Sarbiewski M. K., O poezji doskonałej, czyli Wergiliusz i Homer (De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus), tł. M. Plezia, oprac. S. Skimina, Wrocław 1954
Szymanowski J., Listy o guście, czyli smaku, w: Oświeceni o literaturze. Wypowiedzi pisarzy polskich 1740–1800, oprac. T. Kostkiewiczowa, Z. Goliński, Warszawa 1993, s. 164–171
Tasso T., Discorsi dell’arte poetica e del poema eroico, a cura di L. Poma, Bari 1964
Tasso T., Discorsi del poema heroico, Napoli: Polo Venturini, 1594
Tesauro E., Il Cannocchiale aristotelico, Roma 1664
Trzy poetyki z czasów Richelieu. Francuski klasycyzm o dramacie, wstęp, tł. i oprac. M. Bajer, Gdańsk 2010
Valla L., Elegantiarum libri, w: idem, Opera, Basileae 1540
Opracowania
Bajoni M. G., Da Ausonio a Giovanni di Garlandia: un possibile percorso della „rota Vergilii”, „Emerita” 65, 1997, 2, s. 281–285
Baumlin J. S., Cyceronian Decorum and Temporalities of Renaissance Rhetoric, w: Rhetoric and Kairos. Essays in History, Theory and Praxis, ed by P. Sipiora, J. S. Baumlin, New York 2002, s. 138–164
Baxandall M., Giotto e gli umanisti. Gli umanisti osservatori della pittura in Italia e la scoperta della composizione pittorica 1350–1450, Milano 2007
Bray R., La formation de la doctrine classique en France, Paris 1957
Chevrolet T., L’idée de fable. Théories de la fiction poétique à la Renaissance, Genève 2007
A Companion to Anticlassicisms in the Cinquecento, ed. by M. Föcking, S. A. Friede, F. Mehltretter, A. Oster, Berlin–Boston 2023
Declercq G., La rhétorique classique entre évidence et sublime (1650–1675), w: Histoire de la rhétorique dans l’Europe moderne 1450–1950, éd. by M. Fumaroli, Paris 1999, s. 629–706
Decorum in Renaissance Narrative Art. Papers delivered at the Annual Conference of the Association of Art Historians, London, April 1991, ed. by F. Ames-Lewis, A. Bednarek, London 1992
Dethlefs H. J., “Wolhstand” and “Decorum” in Sixteenth-Century German Art Theory, „Journal of the Warburg and Courtauld Institutes” 70, 2007, s. 143–155
Di Stefano E., Alberti e il concetto di »decorum«. Da categoria artistica a misura etico-estetica del vivere, w: Leon Battista Alberti De pictura (lat.). Kunsttheorie – Rhetorik-Nattative. Teoria dell’arte – retorica – narrative, hrsg. von H. Wulfram, G. Schöffberger, Stuttgart 2023, s. 133–148
Forestier G., Essai de génétique théâtrale: Corneille à l’œuvre, Genève 2004.
Forestier G., Passions tragiques et règles classiques. Essais sur la tragedie française, Paris 2003
Fumaroli M., L’âge de l’éloquence. Rhétorique et «res literaria» de la Renaissance au seuil de l’époque classique, Genéve 1980
Hathaway B., The Age of Criticism. The Late Renaissance in Italy, Ithaca–New York 1962
Jacobus L., Gesture and Decorum in Early 14th-Century Italian Art, w: Decorum in Renaissance Narrative Art. Papers delivered at the Annual Conference of the Association of Art Historians, London, April 1991, ed. by F. Ames-Lewis, A. Bednarek, London 1992, s. 24–34
Jansen J., Decorum. Observaties over de literaire gepastheid in de renaissancistische poetica, Hilversum 2001
Javitch D., Proclaiming a Classic. The Canonization of Orlando Furioso, Princeton–New Jersey 1991
Krzywy R., W podróży, przy stole i w łożnicy. Źródła literackie jako zwierciadło staropolskich obyczajów, Warszawa 2024
Lausberg H., Retoryka literacka. Podstawy wiedzy o literaturze, tł., oprac. i wstęp A. Gorzkowski, Bydgoszcz 2002
Lee R. W., Ut Pictura Poesis. The Humanistic Theory of Painting, „The Art Bulletin” 22, 1940, 4, s. 228–235
Magendie M., La Politesse mondaine et les théories de l’honnêteté en France, de 1600 à 1660, Paris 1925
Michałowska T., Staropolska teoria genologiczna, Wrocław 1974
Michałowska T., Stosowność, w: Słownik literatury staropolskiej. Średniowiecze, renesans, barok, red. T. Michałowska, Wrocław 1998, s. 888–895
Michałowska T., Średniowieczna teoria literatury w Polsce. Rekonesans, Wrocław 2007
Michel A., À propos de la théorie du decorum: l’Art poétique d’Horace et la philosophie de son temps, w: Antiquitas graeco-romana ac tempora nostra. Acta congressus internationalis habiti Brunae diebus 12–16 mensis Aprilis MCMLXVI, cur. J. Burian, L. Vidman, Pragae 1968, s. 345–352
Nevile J., Decorum and Desire: Dance in Renaissance Europe and the Maturation of a Discipline, „Renaissance Quarterly” 68, 2015, 2, s. 597–612
Patey D. L., Probability and Literary Form. Philosophic Theory and Literary Practice in the Augustan Age, Cambridge 1984
Pawłowska M., Mimesis a teorie siedemnastowiecznej powieści francuskiej, Wrocław 2011
Rebhorn W. A., Outlandish Fears: Defining Decorum in Renaissance Rhetoric, „Intertexts” 4, 2000, 1, s. 3–24
Rejman Z., Świadomość literacka polskiego Oświecenia, Warszawa 2005
Rynduch Z., Nauka o stylach w retorykach polskich XVII wieku, Gdańsk 1967
Styka J., Estetyka stosowności („decorum”) w literaturze rzymskiej, Kraków 1997
Tatarkiewicz W., Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1976
Turasiewicz R., Od ethosu do ethopoii. Studia z antycznej terminologii krytycznoliterackiej u Dionizjusza z Halikarnasu, Kraków 1975 (Prace Historycznoliterackie, t. 32)
Tuve R., Elizabethan and Metaphysical Imagery, Chicago–London 1947
Weinberg B., A History of Literary Criticism in the Italian Renaissance, vol. 1, Chicago 1961
Wojtkowska-Maksymik M., „Gentiluomo cortigiano” i „dworzanin polski”. Dyskusja o doskonałości człowieka, Warszawa 2007
Worsowicz M., O „duchu stosowności”. Teoria retoryczna a współczesna praktyka medialna, Łódź 2013
Downloads
Veröffentlicht
Zitationsvorschlag
Ausgabe
Rubrik
Lizenz
Dieses Werk steht unter der Lizenz Creative Commons Namensnennung - Keine Bearbeitungen 4.0 International.
Stats
Number of views and downloads: 4
Number of citations: 0
