„Wedle lat, czasu i zabaw przybierać mu czeladź” – dziecięce dwory wybranych rodzin magnackich z terenów siedemnastowiecznej Rzeczypospolitej
DOI:
https://doi.org/10.12775/OiRwP.2024.05Słowa kluczowe
dziecko, dwór, wiek XVII, opieka, edukacjaAbstrakt
Artykuł porusza zagadnienia związane z dworami dziecięcymi w XVII w. Wykorzystując zachowane źródła, autorka pokazuje na przykładzie wybranych rodzin – Radziwiłłów, Zamoyskich, Sobieskich – tworzenie, organizację i funkcjonowanie dworów dziecięcych. Uchwytne źródłowo są nieliczne dwory utworzone dla potomstwa najbogatszych przedstawicieli szlachty. Pojawia się więc pytanie, kiedy można mówić o powołaniu dworu dziecięcego, jakie kryteria musiały być spełnione, aby można było mówić o jego istnieniu, jakie funkcje takie dwory pełniły oraz jak przedstawiała się ich struktura. W tym kontekście można wyróżnić dziecięce dwory zróżnicowane ze względu na wiek dziecka, płeć (chłopięce i dziewczęce) oraz funkcje (stacjonarne dwory o charakterze opiekuńczym, dwory podróżne związane z wyjazdami edukacyjnymi i wyjazdami do szkół).
Bibliografia
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, dział V, sygn. 9878; dział XI, sygn. 37; Archiwum Zamoyskich, sygn. 43
Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu, sygn. 1904/II, k. 21–25
Źródła drukowane
Gawarecki S., Diariusz drogi. Podróż Jana i Marka Sobieskich po Europie 1646–1648, oprac. i wstęp M. Kunicki-Goldfinger, Wilanów 2013
Informacyja ode mnie Krzysztofa Radziwiłła księcia na Birżach i Dubinkach, hetmana polnego Wielkiego Księstwa Litewskiego z strony dozoru i ćwiczenia syna mego Janusza dana słudze mojemu urodzonemu panu Adamowi Steckiewiczowi w Lubczu, w: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), wstęp i oprac. D. Żołądź-Strzelczyk, M. E. Kowalczyk, Wrocław 2017, s. 198–206
Informacyja, według której syn mój książę Janusz Radziwiłł i słudzy przy nim będący tak w drodze, jako i na miejscu postępować sobie mają, w: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), wstęp i oprac. D. Żołądź-Strzelczyk, M. E. Kowalczyk, Wrocław 2017, s. 207–233
Instrukcyja Jmć Pana Jakuba Sobieskiego, wojewody bełskiego, starosty krasnostawskiego, dana Jmć Panu Orchowskiemu, jako dyrektorowi Jmć Pana Marka, Jana Sobieskich, wojewodziców bełskich, gdy ich na studia do Krakowa oddawał, przez punkta pisana, w: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), wstęp i oprac. D. Żołądź-Strzelczyk, M. E. Kowalczyk, Wrocław 2017, s. 285–311
Kodycyl do testamentu Jana Sariusza Zamoyskiego (1601), w: Testamenty Jana, Tomasza i Jana „Sobiepana” Zamoyskich, oprac. W. Kaczorowski, Opole 2007, s. 47–54
Pamiętniki Jana Duklana Ochockiego z pozostałych po nim rękopisów przepisane i wydane przez J.I. Kraszewskiego, t. 1, Wilno 1857
Radziwiłł B., Informacyja panom ekonomom córki mej w testamencie mianowanym, także pani hofmistrzyni, w: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), wstęp i oprac. D. Żołądź-Strzelczyk, M. E. Kowalczyk, Wrocław 2017, s. 397–415
Radziwiłł M. K. zw. Sierotka, Admonitorium, w: Ojcowskie synom przestrogi. Instrukcje rodzicielskie (XVI–XVII w.), wstęp i oprac. D. Żołądź-Strzelczyk, M. E. Kowalczyk, Wrocław 2017, s. 77–89
Testament Krzysztofa Radziwiłła, hetmana polnego litewskiego, w: U. Augustyniak, Testamenty ewangelików reformowanych w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku, Warszawa 2014, s. 166–182
Żurkowski S., Żywot Tomasza Zamoyskiego kanclerza w. kor., wyd. A. Batowski, Lwów 1860
Opracowania
Augustyniak U., Dwory kobiece i dziecięce w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII wieku, „Mówią Wieki”, 4 (431), 1995, s. 11–14
Augustyniak U., Dwór i klientela Krzysztofa Radziwiłła (1585–1640), Warszawa 2001
Augustyniak U., Pozycja kobiet na ewangelickich dworach magnackich i szlacheckich w Wielkim Księstwie Litewskim w 1. poł. XVII w. na przykładzie Radziwiłłów birżańskich i ich klienteli, w: Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków 2021, s. 15–32
Augustyniak U., Wychowanie młodych Radziwiłłów na dworze birżańskim w XVII wieku, w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2022, s. 129–148
Barycz H., Rzecz o studiach w Krakowie dwóch generacji Sobieskich, Kraków–Wrocław 1984
Bogucka M., The Court of Anna Jagiellon: Size, Structure and Functions, „Acta Poloniae Historica”, 2009, 99, s. 91–105
Chachaj M., Orszak magnata odbywającego podróż edukacyjną (wiek XVI– XVIII), w: Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Warszawa 2006, s. 165–178
Chachaj M., Zagraniczna edukacja Radziwiłłów od początku XVI do połowy XVII wieku, Lublin 1995
Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, Warszawa 2005
Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków 2021
Fabiani B., W kręgu Wazów. Ludzie i obyczaje, Warszawa 2014
Ferenc M., Dwór Zygmunta Augusta. Organizacja i ludzie, Kraków 1998
Jarczykowa M., Krzysztof II Radziwiłł (1585–1640) wobec zagadnień dydaktycznych i naukowych, w: Prace ofiarowane Adamowi W. Jaroszowi, red. B. Zyska, I. Socha, Katowice 1995, s. 136–148
Kowalczyk J., W kręgu kultury dworu Jana Zamoyskiego, Lublin 1980
Kowalczyk J., Wychowanie hetmanica Tomasza Zamoyskiego w świetle wydatków z lat 1605–1608, w: Od narodzin do wieku dojrzałego. Dzieci i młodzież w Polsce, cz. 1: Od średniowiecza do wieku XVIII, red. M. Dąbrowska, A. Klonder, Warszawa 2022, s. 115–128
Leitsch W., Das Leben am Hof König Sigismunds III. von Polen, Bd. 3, Wien 2009
Marchwińska A., Królewskie dwory żon Zygmunta Augusta. Organizacja i składy osobowe, Toruń 2008
Mączak A., Dwór w systemie władzy i kultury europejskiej XVI i XVII wieku. Przegląd najnowszych badań, w: Studia nad gospodarką społeczeństwem i rodziną w Europie późnofeudalnej, red. J. Topolski, Lublin 1987
Obtułowicz B., Guwernerzy XVI–XVII wieku w praktyce wychowawczej, literaturze pedagogicznej i obyczajowej, w: Wokół Wacława Potockiego. Studia i szkice staropolskie w 300 rocznicę śmierci poety, red. J. Malicki, D. Rott, Katowice 1997, s. 22–62
Patron i dwór. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. E. Dubas-Urwanowicz, J. Urwanowicz, Warszawa 2007
Popiołek B., Dwór Jadwigi z Jabłonowskich Woroniczowej, kasztelanowej kijowskiej, jako przykład organizacji szlacheckiego dworu kobiecego w XVIII w., w: Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków 2021, s. 125–154
Popiołek B., Rytuały codzienności. Świat szlacheckiego dworu w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, Wilanów 2022
Pośpiech A., Tygielski W., Społeczna rola dworu magnackiego XVII–XVIII wieku, „Przegląd Historyczny”, 69, 1978, 2, s. 215–237
Ragauskienė R., The Noblewoman’s Court in the Sixteenth-Century Grand Duchy of Lithuania, „Lithuanian Historical Studies”, 8, 2003, s. 27–60
Ragauskienė R., Śmierci nie udało się pokonać. Historia biologiczna książąt Radziwiłłów na Birżach i Dubinkach (koniec XV wieku – XVII wiek), Kraków 2020
Sawicki M., Dwór magnacki w Wielkim Księstwie Litewskim jako regionalne centrum społeczne w drugiej połowie XVII w., „Przegląd Wschodnioeuropejski”, 3, 2012, s. 13–27
Skrzypietz A., Królewscy synowie – Jakub, Aleksander i Konstanty, Katowice 2011
Tyszka P., W cieniu wielkiego kanclerza. Barbara z Tarnowskich Zamoyska, Warszawa 2015
Witusik A. A., Młodość Tomasza Zamoyskiego. O wychowaniu i karierze syna magnackiego w Polsce w pierwszej połowie XVII wieku, Lublin 1977
Witusik A. A., Peregrynacje zagraniczne Tomasza Zamoyskiego w latach 1615– 1617, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Filozoficzne i Humanistyczne”, 25, 1970, s. 29–47
Witusik A. A., Szymon Szymonowicz – „dyrektor nauk i inspektor” Tomasza Zamoyskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Nauki Humanistyczne”, 29, 1974, s. 69–84
Żołądź-Strzelczyk D., Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2003
Żołądź-Strzelczyk D., „Niemowność” – czyli początek życia człowieka. Opieka nad niemowlęciem i małym dzieckiem w Polsce w czasach nowożytnych, „Studia Gdańskie”, 28, 2011, s. 325–348
Żołądź-Strzelczyk D., O preceptorach i innych towarzyszach podróży, „Studia Edukacyjne”, 2, 1996, s. 77–89
Żołądź-Strzelczyk D., O przedsięwzięciu peregrynacyjej. Edukacyjne wojaże szlachty z Rzeczypospolitej w świetle instrukcji podróżnych, Wilanów 2020
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 176
Liczba cytowań: 0
