Gdzie jest cel w zdaniach z "celowo" i kilka innych pytań o wyrażenia pokrewne

Abstrakt

W artykule omawianych jest kilka wybranych zagadnień dotyczących semantyki wyrażeń związanych z pojęciem celu, tj. celowo, celowy, niecelowo, niecelowy, bezcelowo, bezcelowy oraz bez celu. Pytanie wyjściowe, zasygnalizowane w tytule, podnosi kwestię „lokalizacji” celu, o którym jest mowa w zdaniach z celowo: czy jest to cel zewnętrzny wobec tego, na co wskazuje samo orzeczenie (ktoś powiedział coś celowo à ktoś powiedział coś [p] po to, żeby osiągnąć coś innego [q], coś poza samym faktem powiedzenia p), czy jest to cel wewnętrzny, dotyczący samego orzeczenia (ktoś coś celowo zniszczył à ktoś chciał zniszczyć to coś, zniszczenie tego było jego celem). Tę dwuznaczność zdań z przysłówkiem celowo, a także z przymiotnikiem celowy po części rozstrzyga typ czasownika w funkcji orzeczenia, jednak nie jest to test niezawodny, a co za tym idzie – istnieją zdania pod tym względem niejednoznaczne (np. celowe działanie à takie, które samo jest celem, albo takie, które jest nakierowane na jakiś cel). Wszystkie przywołane wyżej wyrażenia są dalej analizowane pod kątem „zlokalizowania” celu.

Na to rozróżnienie nakłada się kolejne, związane z perspektywą – obiektywną bądź subiektywną – zdania, tzn. z tym, czy nadawca ma na myśli cel samego podmiotu działania (wewnętrzny albo zewnętrzny à perspektywa subiektywna), czy przeciwnie – pomija cele samego podmiotu i ocenia jego działanie z punktu widzenia pewnych wyznaczonych przez siebie samego „obiektywnych” celów, jak w zdaniach: Rząd podejmuje bezcelowe działania. Przywrócenie pracownika do pracy byłoby niecelowe. Ostatecznie możliwe są zatem trzy „lokacje” celu w zdaniach z interesującymi nas wyrażeniami, i w związku z tym trzy „typy celu”: subiektywny cel wewnętrzny, subiektywny cel zewnętrzny oraz cel obiektywny (zawsze zewnętrzny wobec tego, na co wskazuje zdanie). Niektóre z tych wyrażeń jednoznacznie wyznaczają ów typ (bezcelowo, bezcelowy i bez celu), inne są dwuznaczne (celowo, niecelowo) czy nawet trójznaczne (jak celowy).