Mapping mythological motives. Zmora as a creature harmful to people and farm animals
DOI:
https://doi.org/10.12775/LSE.2021.60.14Keywords
Polish Ethnographic Atlas, folk demonology, zmora, cultural and religious studiesAbstract
The article is aimed at showing, in the broadest possible temporal and spatial aspect, cultural diversification in the ways of harming people and/or animals by a mythological creature, which in Poland is most often called zmora. What will be useful for this purpose are ethnographic materials from the second half of the 19th and the first three decades of the 20th century (basic journals and books). For comparison, they will be juxtaposed with the unpublished results of the studies on folk demonology, including the discussed mythological creature which harms people and/or animals, conducted for the Polish Ethnographic Atlas (PEA). The demonological beliefs which are in our research focus and which are drawn from the vast material of the PEA will be presented in such a form for the first time. Mapping the old ethnographic materials along with the later atlas data makes it possible not only to indicate the range in which the belief that a zmora torments people rather than domestic animals occurred in Poland, but also to show the transformations of its borders in time and space. Mapping also makes it possible to compare modern and ancient areas of mythological motives.
References
Adler, S. (2011). Sleep Paralysis. Night-Mares, Nocebos, and the Mind-Body Connection. New Brunswick–New Jersey: London Rutgers University Press.
Błahut, E. (1935). Zarys medycyny ludowej i wierzeń leczniczych Śląska Cieszyńskiego. Zaranie Ślą- skie, 11(2), 98–104.
Bogdanowiczówna, J. (1896). Kilka notatek z medycyny ludowej ze wsi Nadrybie, pow. chełmski. Wi- sła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 10(2), 345–348.
Bohdanowicz, J. (1994). Demonologia ludowa. Relikty wierzeń w strzygonie i zmory. Literatura ludowa, 2, 43–62.
Budziszewska, W. (1991). Polskie nazwy zmór i niektóre wierzenia z nimi związane. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, 27, 17–23.
Cisek, M.(1889). Materyały etnograficzne z miasteczka Żołyni w powiecie Przemyskim. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 13, 54–83.
Ciszewski, S. (1887). Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie Olkuskim. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 11, 1–129.
Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego. Pozyskano z: www.archiwumpae.us.edu.pl. Czyżewski, F. (1988). Zmora. Etnolingwistyka, 1, 133–143.
Diakowska, E., Kłodnicki, Z.(2010). Demony porywające i odmieniające dzieci. W: Z. Kłodnicki, A. Pieńczak (red.), Zwyczaje, obrzędy i wierzenia urodzinowe, seria: Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, 9(1) (s. 176–262). Wrocław–Cieszyn: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwer- sytet Śląski, Uniwersytet Wrocławski.
Diakowska-Kohut, E. (2012). Polski Atlas Etnograficzny – wyzwania wobec współczesności. Studia Etnologiczne i Antropologiczne, 12, 241–253.
Dąbrowska, S. (1902). Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego. Przyczynek. Wisła.
Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 16(3), 436–437.
Dąbrowska, S. (1904). Wieś Żabno i jej mieszkańcy (powiat Krasnostawski, gub. Lubelska). Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 18(2–3), 89–104.
Dzikowski, W.(1902). Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego. Przyczynek. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 16(3), 439.
Dźwigoł, R. (2004). Polskie ludowe słownictwo mitologiczne. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Eljasz-Radzikowski, S. (1897). Polscy Górale Tatrzańscy czyli Podhalanie i Tatry na początku wieku XIX. Lud, 3, 225–273.
Gawełek, F. (1910). Przesądy, zabobony, środki lecznicze i wiara ludu w Radłowie w pow. Brzeskim. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 11, 48–106.
Gajek, J. (1980). Demony, półdemony i istoty nadprzyrodzone w opowiadaniach i wierzeniach ludowych. Kwestionariusz do badań Polskiego Atlasu Etnograficznego nrX pt. Wybrane zagadnienia z zakresu kultury duchowej dział – demonologia. Wrocław: Pracownia Polskiego Atlasu Etnograficznego.
Gloger, Z. (1877). Zabobony i mniemania ludu nadnarwiańskiego, tyczące się ptaków, płazów i owadów.
Zbiór wiadomości do Antropologii Krajowej, 1, 101–107.
Gołębiowski, Ł. (1884). Lud polski, jego zwyczaje i zabobony, t. 1. Lwów: Wydawca Adam Kaczurba.
Grochowski, P. (2018). Zmora. W: V. Wróblewska (red.), Słownik polskiej bajki ludowej, t. 3: p–z (s. 413–419).
Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Gustawicz B. (1901). O ludzie Podduklańskim w ogólności, a Iwoniczanach w szczególności, cz. 2. Lud, 7, 241–258.
Gustawicz B. (1909). Gniotek. Lud, 15, 358–360.
Hempel, L. (1894). Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego. Przyczynek. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 8, 366.
Jaskłowski, W. J. (1904). Wieś Mnichów (w powiecie Jędrzejowskim). Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 18 (2–3), 73–88.
Kantor, J. (1907). Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna. Materyały Antropologiczno- Archeologiczne i Etnograficzne, 9, 17–229.
Karłowicz, J. (1892). Dr. Zíbrt. Skřítek v lidovém podání staročeském. Praga 1891, str. 50 w 8-ce. 36 grajc. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 5(4), 936–939.
Kłodnicki, Z. (2001). Polski atlas etnograficzny – historia, stan obecny i perspektywy. Lud, 85, 239–275.
Knoop, O. (1895). Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 9(1), 11–39.
Koczwara, J. (1911). Wierzenia ludowe w Małych Kończycach, koło Zebrzydowic na Śląsku. Lud, 17, 60–71.
Kolberg, O. (1877). Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 1, 3–36.
Kolberg, O. (1962a). Dzieła wszystkie. Kujawy, 3 (I). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1962b). Dzieła wszystkie. Kujawy, 4 (II). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1962c). Dzieła wszystkie. Krakowskie, 7 (III). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1962d). Dzieła wszystkie. Lubelskie, 17 (II). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1962e). Dzieła wszystkie. W. Ks. Poznańskie, 15 (VII). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1964). Dzieła Wszystkie. Radomskie, 21 (II). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1965). Dzieła wszystkie. Pomorze, 39. Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1966). Dzieła wszystkie. Mazury Pruskie, 40. Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1967a). Dzieła wszystkie. Kaliskie i Sieradzkie, 46. Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1967b). Dzieła wszystkie. Tarnowskie – Rzeszowskie, 48. Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1970). Dzieła wszystkie. Mazowsze, 42 (VII). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza."Kolberg, O. (1973). Dzieła wszystkie, Sanockie – Krośnieńskie, 51 (III). Wrocław–Poznań: Polskie To- warzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O.(2005). Dzieła wszystkie. Krakowskie. Suplement do t. 5–8, 73 (II). Poznań: Instytut im. Oskara Kolberga.
Kopernicki, I. (1887). Przyczynek do etnografii ludu ruskiego na Wołyniu z materiałów zebranych przez przez p. Zofiję Rokossowską we wsi Jurkowszczyźnie w pow. Zwiahelskim. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 11, 130–228.
Kosiński, W.(1904). Materyały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicyi zachodniej. Mate- ryały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 7, 3–86.
Levkievskaia, E. E. (2007). Vostochnoslavianskiĭ mifologicheskiĭ tekst: semantika, dialektologiia, pragma-"
"tika. Avtoreferat dissertatsii doktora filologicheskikh nauk. Moskva: Institut slavianovedeniia RAN."
Maciąg, M. (1902). Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego. Przyczynek. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 16(3), 437–439.
Magiera, J. F. (1900). Wierzenia ludowe w okolicy Sułkowic (powiat Myslenicki). Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 14(1), 55–61.
Michalec, A., Niebrzegowska-Bartmińska, S.(2019). Jak chłop u diabła pieniądze pożyczał. Polska demonologia ludowa w przekazach ustnych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skło- dowskiej.
Morcinek, G. (1929). Powiarki Śląskie. Zaranie Śląskie, 5(2), 91–94.
Moszyński, K., Klimaszewska, J. (1934). Atlas kultury ludowej w Polsce, 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Moszyński, K., Klimaszewska, J. (1936), Atlas kultury ludowej w Polsce, 3. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Moszyński, K., Klimaszewska, J., Bytnarówna, M. (1935). Atlas kultury ludowej w Polsce, 2. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Nadmorski, Dr. (1889). Urządzenia społeczne, zwyczaje i gwara na Malborskiem. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 3(4), 717–754.
Niesłanik, F. (1930). Materjały ludoznawcze. Zaranie Śląskie, 6(1), 41–43.
Pawłowicz, B. (1896). Kilka rysów z życia ludu w Zalasowej. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 1, 229–266.
Pełka, L. (1987). Polska demonologia ludowa. Warszawa: Iskry.
Petrow, A. (1878). Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki i t.p.. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 2, 3–183.
Pieńczak, A. (2011). Metoda etnogeograficzna w badaniach atlasowych ośrodka wrocławskiego i cieszyńskiego – kontynuacja i zmiana. Zeszyty Wiejskie, 16, 152–167.
Pieńczak, A. (2016). Obrzędowość narodzinowa na Górnym Śląsku (izolacja położnicy). Polski atlas etnograficzny i Atlas der deutschen Volkskunde w perspektywie porównawczej. Katowice: Wydaw- nictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Pieńczak, A. (2018). The Digital Platform of the Polish Ethnographic Atlas – from Idea to Implementation. Český lid, 4, 459–473.
Pieńczak, A. (2019). Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego: możliwości wyszukiwawcze i dalsze perspektywy badawcze. Lud, 103, 207–229.
Pieńczak, A. (2020). Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego w 75-lecie działalności atlasowej. Dziedzictwo Kulturowe Wsi, 4, 23–35.
Pieńczak, A., Mironova, P. (2020). Stan badań atlasowych w Polsce i Rosji nad demonologią ludową (przykład zmory i innych istot mitologicznych posiadających cechy z nią wspólne. Slavia Orien- talis, 69 (3), 493–514.
Pleszczyński, Ks. A. (1893). Wochy i Koziary. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 7(4), 719–735. Rybowski, M. (1906). Dyabeł w wierzeniach ludu polskiego (z okolic Biecza). Lud, 12, 214–232.
Rumlówna, A. (1902). Z mili kwadratowej obszaru nad rzeczką Kosówką w pow. Białostockim. Garść notat krajoznawczych. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 16, 1, 56–68.
Saloni, A. (1903). Lud łańcucki. Materyały etnograficzne. Materyały Antropologiczno- Archeologiczne i Etnograficzne, 6, 187–421.
Saloni, A. (1908). Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 10, 50–344.
Siarkowski, W. (1885). Materyały do etnografii ludu polskiego z okolic Pinczowa, cz. I. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 9, 3–72.
Skrzyńska, K. (1890). Wieś Krynice w Tomaszowskiem. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 4, 79–111.
Sławiczek, J. (1939). Dwa opowiadania z Górek Wielkich. Zaranie Śląskie, 15(1), 50–51.
Sobierajski, Z. (red.) (2001). Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, 10(2). Poznań: Wydawnictwo- Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Sulisz, J. (1906). Zapiski etnograficzne z Ropczyc. Lud, 12, 57–81.
Szwajnoch, M. (2010). Zmora w wierzeniach ludowych na podstawie badań Polskiego atlasu etnograficznego (praca licencjacka, maszynopis WEiNoE UŚ).
Szyfer, A. (1975). Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze.
Świbówna, E. (1929). Materjały ludoznawcze. Zaranie Śląskie, 5(2), 98–100.
Świętek, J. (1893). Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Kraków: Akademia Umiejętności.
Świętek, J. (1902). Z nad Wisłoka, rysy etnograficzne ze wsi Białobrzegi w pow. łańcuckim. Lud, 8, 354–368. Taroniowa, H. (1905). Opowiadania z pod Krakowa. Lud, 11, 312–316.
Toeppen, M.(1892a). Wierzenia mazurskie. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 6(1), 145–184. Toeppen, M.(1892b). Wierzenia mazurskie. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 6(4), 758–797. Toeppen, M. (1893). Wierzenia mazurskie. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 7(1), 1–52.
Udziela, S. (1886). Materyały etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i okolicy. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 10, 75–156.
Udziela, S. (1900). Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po prawym brzegu Wisły, cz. II. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 14(4), 399–411.
Udziela, S. (1924). Ocieka, pow. Ropczyce. Lud, seria 2, 3, 127–146.
Ulanowska, S. (1884). Niektóre materyały etnograficzne we wsi Łukówcu (mazowieckim). Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 8, 247–323.
Ulanowska, S. (1888). Wśród ludu krakowskiego. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 1, 69–73.
Wasilewski, Z. (1892). Przyczynek do etnografii Krakowiaków. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 6(1), 184–204.
Wawrzeniecki, M. (1907). Wieś Mysłaków. Notaty ludoznawcze. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 9, 230–239.
Wierzchowski, Z. (1890). Materyały etnograficzne z powiatu Tarnobrzeskiego i Niskiego w Galicji. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 14, 145–251.
Wójcicki, K. (1867). Fantastyczne postacie ludowe. Zmora. Kłosy. Czasopismo illustrowane tygodniowe, 4 (84), Warszawa, 25 stycznia – 6 lutego, 67.
Zawada, P. (1932). Sotony, nocnice, zmory, hele, panny (rusałki) leśne i topielice. Zaranie Śląskie, 8(2), 118–121.
Zieleniewski, M. (1845). O przesądach lekarskich ludu naszego. Kraków: Drukarnia Stanisława Gieszkowskiego.
Zieliński, S.L. (1890). Lud basiowiecki, jego pieśni i wierzenia. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 4, 768–798.
Z.A.K. (1899). Gazeta Świąteczna. Warszawa, 1895. Nr 731–782. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 13(1), 51–53.
Z.S. (1912). Dalsze przyczynki do etnografii Wielkopolski. Materyały Antropologiczno- Archeologiczne i Etnograficzne, 12, 3–168.
Źródła archiwalne
Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, materiały terenowe poświęcone demonologii ludowej (227 punktów badawczych, lata 1980–1990, 2000–2002), Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji UŚ.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2021 Lodz Ethnographic Studies
![Creative Commons License](http://i.creativecommons.org/l/by-nd/4.0/88x31.png)
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.
- The authors give the publisher (Polish Ethnological Society) non-exclusive license to use the work in the following fields:
- recording of a Work / subject of a related copyright;
- reproduction (multiplication) Work / subject of a related copyright in print and digital technique (ebook, audiobook);
- marketing of units of reproduced Work / subject of a related copyright;
- introduction of Work / object of related copyright to computer memory;
- dissemination of the work in an electronic version in the formula of open access under the Creative Commons license (CC BY - ND 4.0).
- The authors give the publisher the license free of charge.
- The use of the work by publisher in the above mentioned aspects is not limited in time, quantitatively nor territorially.
Stats
Number of views and downloads: 463
Number of citations: 0