Mapowanie motywów mitologicznych. Zmora jako istota szkodząca ludziom i zwierzętom gospodarskim
DOI:
https://doi.org/10.12775/LSE.2021.60.14Słowa kluczowe
Polski Atlas Etnograficzny, demonologia ludowa, zmora, nauki o kulturze i religiiAbstrakt
Celem artykułu jest ukazanie zróżnicowania kulturowego sposobów szkodzenia ludziom i/lub zwierzętom przez istotę mitologiczną, zwaną w Polsce najczęściej zmorą czy morą, w możliwie szerokim aspekcie czasowym i przestrzennym. W tym celu przydatne stały się materiały ludoznawcze i etnograficzne pochodzące z XIX wieku (głównie drugiej połowy) oraz pierwszych trzech dekad XX stulecia. Analizę zawartości literatury ograniczono do podstawowych czaso- pism i prac zwartych, które zaprezentowano w formie obszernych aneksów i trzech map etnogeograficznych. Zestawiono je z niepublikowanymi wynikami badań Polskiego Atlasu Etnograficznego dotyczącymi demonologii ludowej, w tym omawianej postaci mitologicznej szkodzącej ludziom i/lub zwierzętom. Opracowanie na mapach dawniejszych materiałów ludoznawczych i etnograficznych wraz z późniejszymi danymi atlasowymi pozwoliło nie tylko na wytyczenie zasięgu występowania w Polsce przekonań o tym, że zmora najczęściej dręczy ludzi, rzadziej zwierzęta domowe, ale też ukazanie przemian ich granic w czasie i przestrzeni. Mapowanie pozwala również na porównanie obecnych i dawnych obszarów, na których stwierdzono obecność odrębnych motywów mitologicznych.
Bibliografia
Adler, S. (2011). Sleep Paralysis. Night-Mares, Nocebos, and the Mind-Body Connection. New Brunswick–New Jersey: London Rutgers University Press.
Błahut, E. (1935). Zarys medycyny ludowej i wierzeń leczniczych Śląska Cieszyńskiego. Zaranie Ślą- skie, 11(2), 98–104.
Bogdanowiczówna, J. (1896). Kilka notatek z medycyny ludowej ze wsi Nadrybie, pow. chełmski. Wi- sła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 10(2), 345–348.
Bohdanowicz, J. (1994). Demonologia ludowa. Relikty wierzeń w strzygonie i zmory. Literatura ludowa, 2, 43–62.
Budziszewska, W. (1991). Polskie nazwy zmór i niektóre wierzenia z nimi związane. Studia z Filologii Polskiej i Słowiańskiej, 27, 17–23.
Cisek, M.(1889). Materyały etnograficzne z miasteczka Żołyni w powiecie Przemyskim. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 13, 54–83.
Ciszewski, S. (1887). Lud rolniczo-górniczy z okolic Sławkowa w powiecie Olkuskim. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 11, 1–129.
Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego. Pozyskano z: www.archiwumpae.us.edu.pl. Czyżewski, F. (1988). Zmora. Etnolingwistyka, 1, 133–143.
Diakowska, E., Kłodnicki, Z.(2010). Demony porywające i odmieniające dzieci. W: Z. Kłodnicki, A. Pieńczak (red.), Zwyczaje, obrzędy i wierzenia urodzinowe, seria: Komentarze do Polskiego Atlasu Etnograficznego, 9(1) (s. 176–262). Wrocław–Cieszyn: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Uniwer- sytet Śląski, Uniwersytet Wrocławski.
Diakowska-Kohut, E. (2012). Polski Atlas Etnograficzny – wyzwania wobec współczesności. Studia Etnologiczne i Antropologiczne, 12, 241–253.
Dąbrowska, S. (1902). Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego. Przyczynek. Wisła.
Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 16(3), 436–437.
Dąbrowska, S. (1904). Wieś Żabno i jej mieszkańcy (powiat Krasnostawski, gub. Lubelska). Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 18(2–3), 89–104.
Dzikowski, W.(1902). Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego. Przyczynek. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 16(3), 439.
Dźwigoł, R. (2004). Polskie ludowe słownictwo mitologiczne. Kraków: Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej.
Eljasz-Radzikowski, S. (1897). Polscy Górale Tatrzańscy czyli Podhalanie i Tatry na początku wieku XIX. Lud, 3, 225–273.
Gawełek, F. (1910). Przesądy, zabobony, środki lecznicze i wiara ludu w Radłowie w pow. Brzeskim. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 11, 48–106.
Gajek, J. (1980). Demony, półdemony i istoty nadprzyrodzone w opowiadaniach i wierzeniach ludowych. Kwestionariusz do badań Polskiego Atlasu Etnograficznego nrX pt. Wybrane zagadnienia z zakresu kultury duchowej dział – demonologia. Wrocław: Pracownia Polskiego Atlasu Etnograficznego.
Gloger, Z. (1877). Zabobony i mniemania ludu nadnarwiańskiego, tyczące się ptaków, płazów i owadów.
Zbiór wiadomości do Antropologii Krajowej, 1, 101–107.
Gołębiowski, Ł. (1884). Lud polski, jego zwyczaje i zabobony, t. 1. Lwów: Wydawca Adam Kaczurba.
Grochowski, P. (2018). Zmora. W: V. Wróblewska (red.), Słownik polskiej bajki ludowej, t. 3: p–z (s. 413–419).
Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Gustawicz B. (1901). O ludzie Podduklańskim w ogólności, a Iwoniczanach w szczególności, cz. 2. Lud, 7, 241–258.
Gustawicz B. (1909). Gniotek. Lud, 15, 358–360.
Hempel, L. (1894). Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego. Przyczynek. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 8, 366.
Jaskłowski, W. J. (1904). Wieś Mnichów (w powiecie Jędrzejowskim). Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 18 (2–3), 73–88.
Kantor, J. (1907). Czarny Dunajec. Monografia etnograficzna. Materyały Antropologiczno- Archeologiczne i Etnograficzne, 9, 17–229.
Karłowicz, J. (1892). Dr. Zíbrt. Skřítek v lidovém podání staročeském. Praga 1891, str. 50 w 8-ce. 36 grajc. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 5(4), 936–939.
Kłodnicki, Z. (2001). Polski atlas etnograficzny – historia, stan obecny i perspektywy. Lud, 85, 239–275.
Knoop, O. (1895). Podania i opowiadania z W. Ks. Poznańskiego. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 9(1), 11–39.
Koczwara, J. (1911). Wierzenia ludowe w Małych Kończycach, koło Zebrzydowic na Śląsku. Lud, 17, 60–71.
Kolberg, O. (1877). Rzecz o mowie ludu wielkopolskiego. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 1, 3–36.
Kolberg, O. (1962a). Dzieła wszystkie. Kujawy, 3 (I). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1962b). Dzieła wszystkie. Kujawy, 4 (II). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1962c). Dzieła wszystkie. Krakowskie, 7 (III). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1962d). Dzieła wszystkie. Lubelskie, 17 (II). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1962e). Dzieła wszystkie. W. Ks. Poznańskie, 15 (VII). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1964). Dzieła Wszystkie. Radomskie, 21 (II). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1965). Dzieła wszystkie. Pomorze, 39. Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1966). Dzieła wszystkie. Mazury Pruskie, 40. Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1967a). Dzieła wszystkie. Kaliskie i Sieradzkie, 46. Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1967b). Dzieła wszystkie. Tarnowskie – Rzeszowskie, 48. Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O. (1970). Dzieła wszystkie. Mazowsze, 42 (VII). Wrocław–Poznań: Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza."Kolberg, O. (1973). Dzieła wszystkie, Sanockie – Krośnieńskie, 51 (III). Wrocław–Poznań: Polskie To- warzystwo Ludoznawcze, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Kolberg, O.(2005). Dzieła wszystkie. Krakowskie. Suplement do t. 5–8, 73 (II). Poznań: Instytut im. Oskara Kolberga.
Kopernicki, I. (1887). Przyczynek do etnografii ludu ruskiego na Wołyniu z materiałów zebranych przez przez p. Zofiję Rokossowską we wsi Jurkowszczyźnie w pow. Zwiahelskim. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 11, 130–228.
Kosiński, W.(1904). Materyały etnograficzne zebrane w różnych okolicach Galicyi zachodniej. Mate- ryały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 7, 3–86.
Levkievskaia, E. E. (2007). Vostochnoslavianskiĭ mifologicheskiĭ tekst: semantika, dialektologiia, pragma-"
"tika. Avtoreferat dissertatsii doktora filologicheskikh nauk. Moskva: Institut slavianovedeniia RAN."
Maciąg, M. (1902). Jak sobie lud wyobraża istoty świata nadprzyrodzonego. Przyczynek. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 16(3), 437–439.
Magiera, J. F. (1900). Wierzenia ludowe w okolicy Sułkowic (powiat Myslenicki). Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 14(1), 55–61.
Michalec, A., Niebrzegowska-Bartmińska, S.(2019). Jak chłop u diabła pieniądze pożyczał. Polska demonologia ludowa w przekazach ustnych. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skło- dowskiej.
Morcinek, G. (1929). Powiarki Śląskie. Zaranie Śląskie, 5(2), 91–94.
Moszyński, K., Klimaszewska, J. (1934). Atlas kultury ludowej w Polsce, 1. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Moszyński, K., Klimaszewska, J. (1936), Atlas kultury ludowej w Polsce, 3. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Moszyński, K., Klimaszewska, J., Bytnarówna, M. (1935). Atlas kultury ludowej w Polsce, 2. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Nadmorski, Dr. (1889). Urządzenia społeczne, zwyczaje i gwara na Malborskiem. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 3(4), 717–754.
Niesłanik, F. (1930). Materjały ludoznawcze. Zaranie Śląskie, 6(1), 41–43.
Pawłowicz, B. (1896). Kilka rysów z życia ludu w Zalasowej. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 1, 229–266.
Pełka, L. (1987). Polska demonologia ludowa. Warszawa: Iskry.
Petrow, A. (1878). Lud ziemi dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki i t.p.. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 2, 3–183.
Pieńczak, A. (2011). Metoda etnogeograficzna w badaniach atlasowych ośrodka wrocławskiego i cieszyńskiego – kontynuacja i zmiana. Zeszyty Wiejskie, 16, 152–167.
Pieńczak, A. (2016). Obrzędowość narodzinowa na Górnym Śląsku (izolacja położnicy). Polski atlas etnograficzny i Atlas der deutschen Volkskunde w perspektywie porównawczej. Katowice: Wydaw- nictwo Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach.
Pieńczak, A. (2018). The Digital Platform of the Polish Ethnographic Atlas – from Idea to Implementation. Český lid, 4, 459–473.
Pieńczak, A. (2019). Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego: możliwości wyszukiwawcze i dalsze perspektywy badawcze. Lud, 103, 207–229.
Pieńczak, A. (2020). Cyfrowe Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego w 75-lecie działalności atlasowej. Dziedzictwo Kulturowe Wsi, 4, 23–35.
Pieńczak, A., Mironova, P. (2020). Stan badań atlasowych w Polsce i Rosji nad demonologią ludową (przykład zmory i innych istot mitologicznych posiadających cechy z nią wspólne. Slavia Orien- talis, 69 (3), 493–514.
Pleszczyński, Ks. A. (1893). Wochy i Koziary. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 7(4), 719–735. Rybowski, M. (1906). Dyabeł w wierzeniach ludu polskiego (z okolic Biecza). Lud, 12, 214–232.
Rumlówna, A. (1902). Z mili kwadratowej obszaru nad rzeczką Kosówką w pow. Białostockim. Garść notat krajoznawczych. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 16, 1, 56–68.
Saloni, A. (1903). Lud łańcucki. Materyały etnograficzne. Materyały Antropologiczno- Archeologiczne i Etnograficzne, 6, 187–421.
Saloni, A. (1908). Lud rzeszowski. Materyały etnograficzne. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 10, 50–344.
Siarkowski, W. (1885). Materyały do etnografii ludu polskiego z okolic Pinczowa, cz. I. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 9, 3–72.
Skrzyńska, K. (1890). Wieś Krynice w Tomaszowskiem. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 4, 79–111.
Sławiczek, J. (1939). Dwa opowiadania z Górek Wielkich. Zaranie Śląskie, 15(1), 50–51.
Sobierajski, Z. (red.) (2001). Atlas języka i kultury ludowej Wielkopolski, 10(2). Poznań: Wydawnictwo- Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu.
Sulisz, J. (1906). Zapiski etnograficzne z Ropczyc. Lud, 12, 57–81.
Szwajnoch, M. (2010). Zmora w wierzeniach ludowych na podstawie badań Polskiego atlasu etnograficznego (praca licencjacka, maszynopis WEiNoE UŚ).
Szyfer, A. (1975). Zwyczaje, obrzędy i wierzenia Mazurów i Warmiaków. Olsztyn: Wydawnictwo Pojezierze.
Świbówna, E. (1929). Materjały ludoznawcze. Zaranie Śląskie, 5(2), 98–100.
Świętek, J. (1893). Lud nadrabski (od Gdowa po Bochnię). Kraków: Akademia Umiejętności.
Świętek, J. (1902). Z nad Wisłoka, rysy etnograficzne ze wsi Białobrzegi w pow. łańcuckim. Lud, 8, 354–368. Taroniowa, H. (1905). Opowiadania z pod Krakowa. Lud, 11, 312–316.
Toeppen, M.(1892a). Wierzenia mazurskie. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 6(1), 145–184. Toeppen, M.(1892b). Wierzenia mazurskie. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 6(4), 758–797. Toeppen, M. (1893). Wierzenia mazurskie. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 7(1), 1–52.
Udziela, S. (1886). Materyały etnograficzne zebrane z miasta Ropczyc i okolicy. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 10, 75–156.
Udziela, S. (1900). Świat nadzmysłowy ludu krakowskiego, mieszkającego po prawym brzegu Wisły, cz. II. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 14(4), 399–411.
Udziela, S. (1924). Ocieka, pow. Ropczyce. Lud, seria 2, 3, 127–146.
Ulanowska, S. (1884). Niektóre materyały etnograficzne we wsi Łukówcu (mazowieckim). Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 8, 247–323.
Ulanowska, S. (1888). Wśród ludu krakowskiego. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 1, 69–73.
Wasilewski, Z. (1892). Przyczynek do etnografii Krakowiaków. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 6(1), 184–204.
Wawrzeniecki, M. (1907). Wieś Mysłaków. Notaty ludoznawcze. Materyały Antropologiczno-Archeologiczne i Etnograficzne, 9, 230–239.
Wierzchowski, Z. (1890). Materyały etnograficzne z powiatu Tarnobrzeskiego i Niskiego w Galicji. Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej, 14, 145–251.
Wójcicki, K. (1867). Fantastyczne postacie ludowe. Zmora. Kłosy. Czasopismo illustrowane tygodniowe, 4 (84), Warszawa, 25 stycznia – 6 lutego, 67.
Zawada, P. (1932). Sotony, nocnice, zmory, hele, panny (rusałki) leśne i topielice. Zaranie Śląskie, 8(2), 118–121.
Zieleniewski, M. (1845). O przesądach lekarskich ludu naszego. Kraków: Drukarnia Stanisława Gieszkowskiego.
Zieliński, S.L. (1890). Lud basiowiecki, jego pieśni i wierzenia. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 4, 768–798.
Z.A.K. (1899). Gazeta Świąteczna. Warszawa, 1895. Nr 731–782. Wisła. Miesięcznik Geograficzno-Etnograficzny, 13(1), 51–53.
Z.S. (1912). Dalsze przyczynki do etnografii Wielkopolski. Materyały Antropologiczno- Archeologiczne i Etnograficzne, 12, 3–168.
Źródła archiwalne
Archiwum Polskiego Atlasu Etnograficznego, materiały terenowe poświęcone demonologii ludowej (227 punktów badawczych, lata 1980–1990, 2000–2002), Wydział Sztuki i Nauk o Edukacji UŚ.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2021 Łódzkie Studia Etnograficzne
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
1. Autorzy udzielają wydawcy (Polskiemu Towarzystwu Ludoznawczemu) licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu w następujących polach eksploatacji:
a) utrwalanie Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego;
b) reprodukowanie (zwielokrotnienie) Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego drukiem i techniką cyfrową (ebook, audiobook);
c) wprowadzania do obrotu egzemplarzy zwielokrotnionego Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego;
d) wprowadzenie Utworu/przedmiotu prawa pokrewnego do pamięci komputera;
e) rozpowszechnianie utworu w wersji elektronicznej w formule open access na licencji Creative Commons (CC BY - ND 4.0).
2. Autorzy udzielają wydawcy licencji nieodpłatnie.
3. Korzystanie przez wydawcę z utworu na ww. polach nie jest ograniczone czasowo, ilościowo i terytorialnie.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 545
Liczba cytowań: 0
