Zerwane więzi. Zwierzęta w klatkach cyrku i zoo (na przykładzie wybranych utworów z literatury polskiej)

Abstract

Celem artykułu jest przebadanie tego, w jaki sposób w wybranych utworach XIX- oraz XX-wiecznych przedstawiane są relacje ludzko-zwierzęce, powstające w specyficznych przestrzeniach nierówności, jakie stanowią klatki cyrkowe (w tym arena) oraz te wypełniające ogrody zoologiczne. Stawiam więc hipotezę badawczą, iż literatura odzwierciedla tego typu sytuacje „zerwanych” naturalnych więzi z „braćmi mniejszymi”, począwszy od utworów naturalistycznych, skończywszy na współczesnych, nierzadko głęboko wyczulonych na odhumanizowanie naszego stosunku do zwierząt. Przykłady literackie, które wybrałam do analizy problemu możliwych (bądź częściej niemożliwych) relacji pomiędzy człowiekiem i zwierzęciem, pochodzą z różnych epok literackich (pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, współczesność), gatunków i konwencji (np. naturalizm), a tematyka zwierzęca nie zawsze stanowi centralny motyw i główną oś akcji, tak jak to ma miejsce w Asie A. Dygasińskiego, stanowiącym punkt wyjścia moich rozważań. Wszystkie te utwory zdają się podkreślać, że zwierzęta, ujarzmione poprzez tresurę i zamknięte w klatkach, stają się lustrem dla człowieka, pokazując złudność i fałsz jego przeświadczenia o panowaniu nad światem, obnażając prawdę o ułomności ludzkiej natury i kompromitując rzekomą humanitarność, wystawioną na próbę w przestrzeniach cyrku i zoo, próbę, z której nie uda się człowiekowi wyjść z „ludzką twarzą”.