Misidentification – About the Dubious Relation Between the Sarmatian Ethnogenetic Myth and the Estate Proto-racism of the Nobility
DOI:
https://doi.org/10.12775/LC.2023.002Keywords
estate proto-racism of the nobility, Sarmatian ethnogenetic myth, old Polish literature, nobility, commonersAbstract
Recently, it can be frequently heard from Polish humanists and journalists that Sarmatism equals racism. Meanwhile – as this article tries to show – the source texts constituting the Sarmatian ethnogenetic myth, i.e. mainly 16th-century chronicles, mention the Sarmatian genealogy of all the
Poles and Slavs. It does not, however, mean that Polish nobility was free from the presentation of social differences in biological categories. To depict such phenomena, one should, firstly, apply the
concept of proto-racism (using the works of, i.a., R. Bernasconi, B. Isaac, and J. Ziegler) to avoid the mistake of being ahistorical, and secondly, note that the noble proto-racists, such as W. Nekada Trepka or W. Potocki, never directly referred (at least in their justifications of social divisions) to the Sarmatian myth, though they sometimes used other myths (e.g. about the peasantry being the descendants of Cain). For both authors, however, the supposed differences in blood, appearance, temper or even smell were important. The main thesis of this article states that although the issue of estate proto-racism of the nobility requires more systematic and profound research, the discussion about “Sarmatian racism” has rather doubtful foundations.
References
Arendt, Hannah 1993. Korzenie totalitaryzmu. T. 1. Tłum. Mariola Szawiel [&] Daniel Grinberg. Warszawa: Niezależna Oficyna Wydawnicza.
Baczewski, Sławomir 2009. Szlachectwo. Studium z dziejów idei w piśmiennictwie polskim. Druga połowa XVI wieku – XVII wiek. Lublin: Wydawnictwo UMCS.
Balibar, Étienne 1991. “»Class Racism«”. Transl. Chris Turner. W: Étienne Balibar [&] Immanuel Wallerstein. Race, Nation, Class. Ambiguous Identities. London–New York: Verso.
Bernasconi, Robert 2011. “Proto-racism. Carolina in Locke’s Mind”. W: Iris Wigger [&] Sabine Ritter (ed.). Racism and Modernity. Festschrift for Wulf D. Hundt. Zürich–Berlin: Lilt.
Bielski, Marcin 2019. Kronika, to jest historyja świata. T. 1. Oprac. Dariusz Śnieżko [&] Dorota Kozaryn przy współudziale Eleny Karczewskiej. Szczecin: Wydawnictwo Naukowe US.
Bielscy, Marcin [& Joachim] 1856. Kronika polska. T. I. Ks. 1, 2, 3 Wyd. Kazimierz Józef Turowski. Sanok: Karol Pollak.
Blaut, James M. 2003. „Teoria rasizmu kulturowego”. Tłum. Mariusz Turowski. Lewą Nogą 15: 138–152.
Bogucka, Maria 1994. Staropolskie obyczaje w XVI–XVII wieku. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Bogucka, Maria 2013. „Polaki tegoż narodu”. Gazeta Wyborcza, 08 sierpnia 2013, on-line.
Bogucka, Maria 2016. Kultura sarmatyzmu w Polsce XVI-XVIII wieku. Warszawa: Neriton.
Bohuszewicz, Paweł 2021. „Neosarmatyzm i nowoczesność – próba doprecyzowania zagadnienia”. Prace Polonistyczne 76: 75–93.
Bömelburg, Hans-Jürgen 2011. Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700). Tłum. Zdzisław Owczarek, wprowadzenie Andreas Lawaty. Kraków: Universitas.
Davies, Norman 1996. Boże igrzysko. Historia Polski. T. 1. Tłum. Elżbieta Tabakowska. Kraków: Znak.
Długosz, Jan 2009. Roczniki czyli Kroniki sławnego Królestwa Polskiego. Ks. 1, ks. 2, do 1038. Wyd. 2. Red. i wstęp Jan Dąbrowski, tekst łac. ustaliła i przedm. zaopatrzyła Wanda Semkowicz-Zarembina, koment. do tekstu pol. oprac. Krystyna Pieradzka [&] Bożena Modelska-Strzelecka, tłum. na jęz. pol. Stanisław Gawęda i in., tekst pol. przejrzał Marian Plezia. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Dworzaczek, Włodzimierz 1963. „Wstęp ogólny”. W: Walerian Nekanda Trepka. Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum). Cz. 1. Wstępy wydawców i tekst. Wyd. Włodzimierz Dworzaczek (red.) [&] Julian Bartyś [&] Zbigniew Kuchowicz, uwagi o pisowni i fonetyce oprac. Karol Zierhoffer. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Grześkowiak, Radosław 2017. „Wiersze na ryciny jako dominanta polskojęzycznej twórczości Symeona z Połocka. Cz. 1. Od bajki o starcu, chłopcu i ośle do oślej paraboli ludzkiego ciała”. Pamiętnik Literacki 3: 185–216.
Gwagnin, Aleksander 1768. Kronika Sarmacyi Europskiey. Tłum. Marcin Paszkowski, przedm. Franciszek Bohomolec. Warszawa: Drukarnia J. K. Mci y Rzeczypospolitey u XX. Societatis Jesu.
Haynes, Stephen R. 2002. Noah’s Curse. The Biblical Justification of American Slavery. New York: Oxford University Press.
Isaac, Benjamin 2006. “Proto-racism in Graeco-Roman Antiquity”. World Archaeology 1: 32–47.
Kowalski, Jacek 2016. Sarmacja. Obalanie mitów. Podręcznik bojowy. Warszawa: Zona Zero.
Kromer, Marcin 1882. Kronika polska. T. 1. Tłum. Marcin Błażowski. Kraków: Księgarnia J. M. Himmelblaua.
Kruk-Siwiec, Justyna 2017. „Recenzja książki Wojciecha Paszyńskiego »Sarmaci i uczeni. Spór o pochodzenie Polaków w historiografii doby staropolskiej«”. Littera/Historica 6: 76–84.
Kuligowski, Waldemar 2012. „Brud, smród i etniczność. Aromafobie dawnej Rzeczypospolitej”. W: Magdalena Sztandara (red.). Brud. Idee, dylematy, sprawy. Opole: Wydawnictwo UO.
Leszczyński, Adam 2020. Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Warszawa: W.A.B.
Lipiński, Łukasz 2015. „Stanisław Orzechowski i jego grecka etnogeneza Polaków jako legitymizacja kultury szlacheckiej”. Tekstura 6: 179–190.
Loomba, Ania [&] Jonathan Burton 2007. Introduction. W: Ania Loomba [&] Jonathan Burton (oprac.). Race in Early Modern England. A Documentary Companion. New York: Palgrave Macmillan.
Łukasiewicz, Dariusz 2015. Sarmatyzm i Prusy na przełomie XVIII i XIX wieku. Warszawa: Instytut Historii PAN.
Matuszewski, Józef 1991. Cham. Łódź: Wydawnictwo UŁ.
Miechowita, Maciej 1972. Opis sarmacji azjatyckiej i europejskiej. Tłum. i komentarze Tadeusz Bieńkowski, wstęp Henryk Barycz, posłowie Waldemar Voisé. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
Miramon, Charles de 2009. “Noble Dogs, Noble Blood. The Invention of the Concept of Race in the Late Middle Ages”. W: Miriam Eliav-Feldon [&] Benjamin Isaac [&] Joseph Ziegler (red.). The Origins of Racism in the West. Cambridge: Cambridge University Press.
Nekanda Trepka, Walerian 1963. Liber generationis plebeanorum (Liber chamorum). Cz. 1. Wstępy wydawców i tekst. Wyd. Włodzimierz Dworzaczek (red.) [&] Julian Bartyś [&] Zbigniew Kuchowicz, uwagi o pisowni i fonetyce oprac. Karol Zierhoffer. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Niedźwiedź, Jakub 2015. „Sarmatyzm, czyli tradycja wynaleziona”. Teksty Drugie 1: 46–62.
Orzechowski, Stanisław 1855. Mowy. Tłum. Jan Januszowski, wyd. Kazimierz Józef Turowski. Sanok: Karol Pollak.
Orzechowski, Stanisław 1859. Ziemianin albo Rozmowa ojca z synem o sprawie Polski r. 1565 i Policya Królestwa Polskiego.
Na kształt Arystotelesowych Polityk wypisana r. 1566, z rękopisu wydana. Przedm. Żegota Pauli. Kraków: Księgarnia D. E. Friedleina.
Orzeł, Joanna 2016. Historia, tradycja, mit w pamięci kulturowej szlachty Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III Sobieskiego w Wilanowie.
Pacholski, Arkadiusz 2013a. „Chata wuja chama. Czym naprawdę był sarmatyzm”. Gazeta Wyborcza, 14 czerwca 2013, on-line.
Pacholski, Arkadiusz 2013b. „Obróceni w ludzkie bydło”. Gazeta Wyborcza, 08 sierpnia 2013, on-line.
Paprocki, Bartłomiej 1858. Herby rycerstwa polskiego. Wyd. Kazimierz Józef Turowski. Kraków: Biblioteka Polska.
Potocki, Wacław [1924]. Wojna chocimska. Wyd. i oprac. Aleksander Brückner. Kraków: Krakowska Spółka Wydawnicza.
Potocki, Wacław 1987. Dzieła. T. 1–3. Wstęp Barbara Otwinowska, oprac. Leszek Kukulski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Potocki, Wacław 1992. Wiersze wybrane. Oprac. Stanisław Grzeszczuk, wstęp Janusz S. Gruchała. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Rauszer, Michał 2017. „Chłop-niewolnik? Pańszczyzna w perspektywie antropologii historii”. Lud 101: 107–127.
Ryś, Paweł Wiktor 2019. „»Obaczymy, czy masz dobrą krew w sobie«. Podziały społeczne a kategoria rasy w »Ogniem i mieczem« Henryka Sienkiewicza”. Ruch Literacki 2: 153–173.
Serejski, Marian Henryk 1965. Przeszłość a teraźniejszość. Szkice i studia historiograficzne. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo PAN.
Skorski, Jan 1965. Lech polski. Tłum. Benedykt Kotficki. W: Jadwiga Sokołowska [&] Kazimiera Żukowska (oprac.). Poeci polskiego baroku. T. 2. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Stryjkowski, Maciej 1846. Kronika polska, litewska, żmódzka i wszystkiéj Rusi. T. 1–2. Wstęp Mikołaj Malinowski [&] Ignacy Daniłowicz. Warszawa: Gustaw Leon Glücksberg.
Sztyber, Radosław 2012. „Skądże to zbłaźnienie świata?”. Wojciecha Dembołęckiego „Wywód jedynowłasnego państwa świata” (studium monograficzne i edycja krytyczna). Zielona Góra: Oficyna Wydawnicza UZ.
Śnieżko, Dariusz 2013. „Mieszanie krwi”. Poznańskie Studia Polonistyczne. Seria Literacka 22: 17–31.
Tazbir, Janusz 1986. Szlaki kultury polskiej. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Ulewicz, Tadeusz 2006. Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI w.; Zagadnienie sarmatyzmu w kulturze i literaturze polskiej (problematyka ogólna i zarys historyczny). Kom. Teresa Bałuk-Ulewiczowa. Kraków: Collegium Columbinum.
Wyrobisz, Andrzej 1991. „Mieszczanie w opinii staropolskich literatów”. Przegląd Historyczny 1: 51–77.
Yee, June Ying 2008. „Racism, types of ”. W: Richard T. Schaefer (red.). Encyclopedia of Race, Ethnicity, and Society. Los Angeles – London – New Delhi – Singapore: SAGE Publications.
Zajączkowski, Andrzej 1961. Główne elementy kultury szlacheckiej w Polsce. Ideologia a struktury społeczne. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Zaremba Bielawski, Maciej 2011. Higieniści. Z dziejów eugeniki. Tłum. Wojciech Chudoba. Wołowiec: Czarne.
Ziegler, Joseph 2009. “Physiognomy, Science, and Proto-racism 1200–1500”. W: Miriam Eliav-Feldon [&] Benjamin Isaac [&] Joseph Ziegler (red.). The Origins of Racism in the West. Cambridge: Cambridge University Press.
Downloads
Published
How to Cite
Issue
Section
License
Copyright (c) 2023 Paweł Ryś
This work is licensed under a Creative Commons Attribution-NoDerivatives 4.0 International License.
Stats
Number of views and downloads: 721
Number of citations: 0