Zerwane więzi. Zwierzęta w klatkach cyrku i zoo (na przykładzie wybranych utworów z literatury polskiej)
DOI:
https://doi.org/10.12775/LC.2021.001Słowa kluczowe
animal studies, zoo, cyrk, klatka, zwierzęta, relacjeAbstrakt
Celem artykułu jest przebadanie tego, w jaki sposób w wybranych utworach XIX- oraz XX-wiecznych przedstawiane są relacje ludzko-zwierzęce, powstające w specyficznych przestrzeniach nierówności, jakie stanowią klatki cyrkowe (w tym arena) oraz te wypełniające ogrody zoologiczne. Stawiam więc hipotezę badawczą, iż literatura odzwierciedla tego typu sytuacje „zerwanych” naturalnych więzi z „braćmi mniejszymi”, począwszy od utworów naturalistycznych, skończywszy na współczesnych, nierzadko głęboko wyczulonych na odhumanizowanie naszego stosunku do zwierząt. Przykłady literackie, które wybrałam do analizy problemu możliwych (bądź częściej niemożliwych) relacji pomiędzy człowiekiem i zwierzęciem, pochodzą z różnych epok literackich (pozytywizm, Młoda Polska, dwudziestolecie międzywojenne, współczesność), gatunków i konwencji (np. naturalizm), a tematyka zwierzęca nie zawsze stanowi centralny motyw i główną oś akcji, tak jak to ma miejsce w Asie A. Dygasińskiego, stanowiącym punkt wyjścia moich rozważań. Wszystkie te utwory zdają się podkreślać, że zwierzęta, ujarzmione poprzez tresurę i zamknięte w klatkach, stają się lustrem dla człowieka, pokazując złudność i fałsz jego przeświadczenia o panowaniu nad światem, obnażając prawdę o ułomności ludzkiej natury i kompromitując rzekomą humanitarność, wystawioną na próbę w przestrzeniach cyrku i zoo, próbę, z której nie uda się człowiekowi wyjść z „ludzką twarzą”.
Bibliografia
AM 2019. „Zoo w Chinach wpadło na nietypowy pomysł. W klatkach zamyka nie zwierzęta, a odwiedzających”. Gazeta.pl. Wydanie online: https: //podroze.gazeta.pl/podroze/.
Andrews, Kristin 1996. “The first step in the case for Great Ape Equation: the argument for other minds”. Etica &Animali 8: 131–141.
Bakke, Monika 2007. „Między nami zwierzętami. O emocjonalnych związkach między ludźmi i innymi zwierzętami”. Teksty Drugie 1–2: 222–234.
Bakke, Monika 2011. „Studia nad zwierzętami: od aktywizmu do akademii i z powrotem?”. Teksty Drugie 3: 193–204.
Bakke, Monika 2012. Bio-transfiguracje. Sztuka i estetyka posthumanizmu. Poznań: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza.
Barcz, Anna 2013. „Posthumanizm i jego zwierzęce odgłosy w literaturze”. Teksty Drugie 1–2: 60–79.
Barcz, Anna 2016. Realizm ekologiczny. Od ekokrytyki do zookrytyki w literaturze polskiej. Katowice: Wydawnictwo Naukowe „Śląsk”.
Berger, John 1999. O patrzeniu. Przeł. Sławomir Sikora. Warszawa: Wydawnictwo Fundacja Aletheia.
Bizior-Dombrowska, Magdalena 2019. Dlaczego romantycy nie byli wege?. W: Barbara Zwolińska (red.). (Nie)smak w tekstach kultury XIX-XXI wieku. Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego.
Brzozowska, Danuta 1974. Posłowie. W: Adolf Dygasiński. AS, Zając, Gody życia. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Calarco, Matthew 2015. Thinking Though Animals: Identity. Difference. Indistinction. Stanford University Press.
Cavalieri, Peter [&] Peter Singer (red.) 1994. The Great Ape Projekt: Equality Beyond Humanity. New York: St. Martin’s Press.
Czeczot, Katarzyna 2012. Cały szpital rozłożę jak zegar po sztuce. W: Dorota Siwicka [&] Marta Zielińska (red.). Geografia Słowackiego. Warszawa: Fundacja Akademia Humanistyczna. Instytut Badań Literackich PAN.
Darwin, Karol 2009. O pochodzeniu człowieka. Tłum. M. Ilecki. Warszawa: Jirafa Roja.
Darwin, Karol 2020. Wyraz uczuć u człowieka i zwierząt. Tłum. Konrad Dobrski. Warszawa: Wydawnictwo MG.
Domańska, Ewa 2013. „Humanistyka ekologiczna”. Teksty Drugie 1–2: 13–32.
Dygasiński, Adolf 1974. As. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza.
Haraway, Donna 2012. Manifest gatunków stowarzyszonych. Tłum. Joanna Bednarek. W: Agnieszka Gajewska (red.). Teorie wywrotowe. Antologia przekładów. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie.
Iwaszkiewicz, Jarosław 1979. Zygfryd. W: Jarosław Iwaszkiewicz. Opowiadania. Tom II. Warszawa: Wydawnictwo Czytelnik.
Kittel, Maja 2006. „(Nie)świadomość zwierząt a ich status moralny. Jak pogodzić etykę z filozofią umysłu?”. Etyka 39: 99–114.
Merchant, Carolyn 1990. The Death of Nature. Woman, Ecology and the Scientific Revolution. New York: Harper Collins.
Moroz, Agata. 2018. „Czy Dygasiński to „polski Kipling”? O niejednoznacznych granicach ludzkozwierzęcych podziałów w literackich światach Adolfa Dygasińskiego i Rudyarda Kiplinga”. Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ 20 (1): 131–154.
Nussbaum, Martha 2011. Creating Capabilities: Human Development Approach. Harvard: Belknap Press of Harvard.
Poświatowska, Halina 1998. Listy. Red. Maria Rola, Barbara Górska. Współpr. Małgorzata Porębska. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Regan, Thomas 1985. The Case for Animal Rights. W: Peter Singer (red.). In Defense of Animals. New York: Basil Blackwell.
Regan, Thomas 2003. Animal Rights, Human Wrongs. Lanhman: Rowman and Littkefield.
Rodziewiczówna, Maria 2005. Dewajtis. Oprac. Anna Martuszewska. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.
Ryder, Richard 1980. „Szowinizm gatunkowy, czyli etyka wiwisekcji”. Etyka 18: 39–47.
Sienkiewicz, Henryk 1979. Sachem. W: Henryk Sienkiewicz. Nowele wybrane. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Singer, Peter 1980. „Zwierzęta i ludzie jako istoty równe sobie”. Etyka 18: 49–62.
Singer, Peter 2004. Wyzwolenie zwierząt. Tłum. Anna Alichniewicz, Anna Szczęsna. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.
Skała, Agata 2012. Sacrum w Godach życia Adolfa Dygasińskiego. Pamiętnik Literacki 1: 31–45.
Skała, Agata 2013. Adolf Dygasiński – niepoprawny pozytywista. Między tradycją a nowoczesnością, Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.
Stefanowska, Zofia 1973. Świat owadzi w IV cz. Dziadów. W: Maria Żmigrodzka (red.). Studia romantyczne. Prace poświęcone VII Międzynarodowemu Kongresowi Slawistów. Wrocław–Warszawa–Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk.
Tokarczuk, Olga 2002. Najbrzydsza kobieta świata. W: Olga Tokarczuk. Gra na wielu bębenkach. 19 opowiadań. Wałbrzych: Wydawnictwo Ruta.
Tymieniecka-Suchanek, Justyna 2013. Literatura rosyjska wobec upodmiotowienia zwierząt. W kręgu zagadnień ekofilozoficznych. Katowice: Wydawnictwo UŚ.
Tymieniecka-Suchanek, Justyna (red.) 2014. Człowiek w relacji do zwierząt, roślin i maszyn w kulturze. T. 1. Aspekt posthumanistyczny i transhumanistyczny. Katowice: Wydawnictwo UŚ.
Wohlleben, Peter 2017. Duchowe życie zwierząt. Tłum. Ewa Kochanowska. Kraków: Wydawnictwo Otwarte.
Zapolska, Gabriela 1974. Kaśka Kariatyda. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 814
Liczba cytowań: 0