Powinności dworniczek w majątkach szlacheckich XVIII wieku.
Przykład dworu Anna Pauliny z Sapiehów Jabłonowskiej (zm. 1800), wojewodziny bracławskiej
DOI:
https://doi.org/10.12775/KLIO.2024.055Słowa kluczowe
dwór kobiecy, oficjaliści dworscy, służba folwarczna, dworniczka, gospodyni, majątek ziemski, bydło hodowlaneAbstrakt
W dawnej Polsce istniało wiele czynników determinujących rozwój dworów szlacheckich. Jednym z nich byli zatrudniani w nich oficjaliści i służba, w tym kobiety – arendarki, dworniczki i wiejskie panny. Cennym materiałem, choć bardzo rzadkim, do badania powinności poddanych w majątkach szlacheckich są instrukcje gospodarcze. Przykładem tego typu źródła są Ustawy powszechne dla dóbr moich rządców – autorstwa Anny Pauliny z Sapiehów Jabłonowskiej. W pierwszym tomie niniejszego dzieła księżna wskazała obowiązki m.in. dworniczek. Celem rozważań jest więc zaprezentowanie głównych obowiązków powierzanych kobietom w folwarku szlacheckim XVIII wieku, a także wyraźne zakomunikowanie, że ich praca miała istotny wpływ na rozwój ekonomiczny danej majętności oraz gospodarki tego okresu.
Bibliografia
Bibliografia:
Źródła rękopiśmienne:
Archiwum Główne Akt Dawnych:
Archiwum Warszawskie Radziwiłłów, sygn. 299
Archiwum Branickich z Białegostoku, sygn. 11
Archiwum Narodowe w Krakowie, Oddział 1 (Wawel): Archiwum Sanguszków, rkps 655, s. 1-16.
Biblioteka Książąt Czartoryskich: sygn. 5826; 6005, t. 7, t. 16.
Biblioteka PAN i PAU w Krakowie: sygn. 5924.
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu:
Książka, czyli konnotata różnych domowych interesów jako to zapłaty i odzienia czeladzi dworskiej i inne rzeczy gospodarskie dla pamięci dnia 23 Aprilis 1744 do zażywania W.JM. Pani Katarzyny Polanowskiej, łowczyni bełskiej sprawiona, , sygn. 7928/1.
Porządek robót miesięcznych ogrodnika na cały rok wypisany y na miesiące podzielony, sygn. XVIII 6677, https://www.dbc.wroc.pl/dlibra/publication/26979/edition/24400/content [dostęp: 21.12. 2023].
Starodruki:
Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska, Ustawy Powszechne Dla Dobr Moich Rządzcow : Podług Exemplarza drukowanego tego roku w Siemiatyczach za rozkazem J. O. Xiężny Jabłonowskiey, Woiewodziny Bracławskiey. T. 1, Warszawa 1786, Biblioteka Jagiellońska St. Dr. 588975 I / 1, https://jbc.bj.uj.edu.pl/dlibra/publication/401392/edition/461851/content [dostęp: 1. 12. 2023].
Opracowania:
Arabas Iwona, Losy kolekcji księżnej Anny Jabłonowskiej na podstawie dokumentów z Archiwum Rosyjskiej Akademii Nauk w St. Petersburgu, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 2009, t. 54, z. 2, s. 95-108.
Arabas Iwona, Podlaska kolekcja roślin księżnej Anny Jabłonowskiej, „Herbalism” [online], 2 IX 2022, T. 5, nr 1, s. 128-142 [https://kpu.krosno.pl/herbalism/wp-content/uploads/sites/55/2021/11/12_podlaska_kolekcja-1.pdf, [dostęp: 10.01. 2024].
Berger-Mayerowa Janina, Jabłonowska z Sapiehów Anna Paulina, w: Polski Słownik Biograficzny, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962-1964, t. 10, s. 210-212.
Bergerówna Janina, Księżna Pani na Kocku i Siemiatyczach. Działalność gospodarcza i społeczna Anny z Sapiehów Jabłonowskiej, Lwów 1937.
Blinda Angelika, Działalność polityczna Anny z Sapiehów Jabłonowskiej w czasie konfederacji barskiej w świetle jej listów do Teofilii z Jabłonowskiej Sapieżyny z lat 1768-1772„Wieki Stare i Nowe” 2017, t. 12, nr 17, s. 70-86.
Blinda Angelika, Teofila z Jabłonowskich Sapieżyna – życie prywatne i działalność polityczna. Rozprawa doktorska przygotowana pod kierunkiem dr hab. prof. UŚ D. Rolnika, Katowice 2021 https://rebus.us.edu.pl/bitstream/20.500.12128/21876/1/Blinda_Teofila_z_Jablonowskich_Sapiezyna.pdf] [dostęp: 20.12. 2023].
Czapiuk Alina, Gospodarka w dobrach radziwiłłowskich w XVII wieku w świetle instruktarzy ekonomicznych, w: Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. Jerzy Urwanowicz, Ewa Dubas-Urwanowicz, Piotr Guzowskiego, Białystok 2003, s. 405-410.
Dobrzyniecka Janina, Jabłonowski August Dobrogost, w: Polski Słownik Biograficzny, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962-1964, t. 10, s. 219.
Dobrzyniecka Janina, Jabłonowski Józef Aleksander, w: Polski Słownik Biograficzny, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962-1964, t. 10, s. 225-228.
Działalność Elżbiety Sieniawskiej. Polityka – Gospodarka – Kultura, red. Bożena Popiołek, Warszawa 2020.
Gierowski Józef Andrzej, Korespondencja urzędników latyfundialnych jako źródło do historii gospodarczej i społecznej, w: Kraków-Małopolska w Europie środka. Studia ku czci profesora Jana M. Małeckiego w siedemdziesiątą rocznicę urodzin, red. Krzysztof Broński, Jacek Purchla, Jan Szpak, Kraków 1996, s. 93-98.
Jabłonowscy: w kraju i poza jego granicami, red. Norbert Tomaszewski, Ciechanowiec 2015.
Jakuboszczak Agnieszka, „JM Pannie kasztelance kłaniam i najuniżeniej winszuję wstąpienia do dworu”. Aspiracje a codzienność dworu Doroty z Broniszów 1v. Radomickiej 2v. Jabłonowskiej (1692-1773) w: Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII wieku, red. Bożena Popiołek, Anna Penkała-Jastrzębska, Konrad Pyzel, Kraków 2021, s. 87-103.
Jakuboszczak Agnieszka, Sarmacka dama. Barbara Sanguszkowa (1718-1791) i jej salon towarzyski, Poznań 2008.
Karkucińska Anna, Anna z Sanguszków Radziwiłłowa (1676-1746). Działalność gospodarcza i mecenat, Warszawa 2000.
Kicińska Urszula, Beyond the Standards of the Epoch – The Phenomenon of Elżbieta Sieniawska Née Lubomirska and Anna Katarzyna Radziwiłł née Sanguszko based on Selected Aspects of Their Economic Activities in Times of Political Unrest in the Saxon Era, „Open Military Studies” 2022, vol. 2, iss. 1, s. 12-19.
Kicińska Urszula, "Funkcyi mojej dosyć czynić, jakom zwykł dotąd" – współpraca Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej z urzędnikami jako przejaw działalności gospodarczej kasztelanowej krakowskiej, w: Działalność Elżbiety Sieniawskiej. Polityka – Gospodarka – Kultura, red. Bożena Popiołek, Warszawa 2020, s. 279-304.
Kicińska Urszula, „Zaufanie mi w interesach śp. JW. Państwa i Dobrodziejstwa było wypróbowane…” – współpraca urzędników dworskich z Katarzyną z Potockich Kossakowską (zm. 1803), kasztelanową kamieńską, „Przegląd Nauk Historycznych” 2023, t. 22, nr 1, s. 79-106.
Kicińska Urszula, Korespondencja jako źródło do badań aktywności gospodarczej kobiet w epoce saskiej, w: Kobiece kręgi korespondencyjne w XVII-XIX wieku, red. Bożena Popiołek, Urszula Kicińska, Agnieszka Słaby, Warszawa-Bellerive-sur-Allier 2016, s. 44-56.
Kicińska Urszula, Korespondencja urzędników folwarcznych Marianny z Kątskich Potockiej, starościny lwowskiej jako przyczynek do analizy podstaw życia ekonomicznego dworu, „Klio” 2023, t. 65, nr 1, s. 73-97.
Kicińska Urszula, Patronacka aktywność wdowy Konstancji Marianny z Potockich Szczukowej podkanclerzyny litewskiej, w: W kręgu patronatu kobiecego w XVII-XVIII wieku, red. B. Popiołek, U. Kicińska, A. Penkała-Jastrzębska, A. Słaby, Kraków 2018, s. 221-237.
Kolekcje przyrodnicze i innowacje gospodarcze – tradycja i nowoczesność. Pamięci Księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (1728-1800), red. Iwona Arabas, Robert Księżopolski, Warszawa-Ciechanowiec 2021.
Kolendo-Korczakowa Katarzyna, Działalność ekonomiczna Anny z Sanguszków Radziwiłłowej – manufaktury hafciarskie w świetle nowych znalezisk, w: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. T. Kostkiewiczowa, A. Roćko, Warszawa 2005, s. 193-202.
Konarski Kazimierz, Anna Jabłonowska. Reformatorka życia społecznego w Polsce w XVIII wieku, Warszawa 1918, s. 14-16.
Kondratiuk Teresa, Mecenat Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, Biała Podlaska 1986.
Księżna Anna z Sapiehów Jabłonowska (1728-1800). W 200. rocznicę zgonu, red. Adam Wołek i Zbigniew Wójcik, Siemiatycze 2001.
Kulesza-Woroniecka Iwona, Aktywność arystokratek w XVIII wieku, w: Władza i prestiż. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI-XVIII wieku, red. Jerzy Urwanowicz, Ewa Dubas-Urwanowicz, Piotr Guzowskiego, Białystok 2003, s. 629-638.
Kulesza-Woroniecka Iwona, Dwór Izabeli z Poniatowskich Branickiej 1771–1808, w: Izabela z Poniatowskich Branicka. Życie i działalność publiczna, red. Cezary Kuklo, Białystok 2014, s. 87-116.
Kulesza-Woroniecka Iwona, Pozycja służby w strukturze i organizacji dworu magnackiego w XVIII wieku, w: Rodzina i gospodarstwo domowe na ziemiach polskich w XV–XX wieku. Struktury demograficzne, społeczne i gospodarcze, red. Cezary Kuklo, Warszawa 2008, s. 329-340.
Mierzwiński Henryk, Księżna Anna Paulina z Sapiehów Jabłonowska (1728-1800), „Szkice Podlaskie” 1999, t.7, s. 207-219.
Nowak Janusz S., Feyga Lejbowiczowa arendarka w Końskowoli Sieniawskich. Z dziejów gospodarczej aktywności kobiet żydowskich w początkach XVIII w., „Rocznik Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie” 2003, t. 48, s. 212-236.
Osowski Błażej, Czeladź dworska i ludzie służący. Nazwy osób związanych z funkcjonowaniem gospodarstwa w XVIII-wiecznych inwentarzach z Wielkopolski, „Gwary Dziś” 2016, t. 8, s. 167-174.
Penkała-Jastrzębska Anna, Macierzyństwo w świetle korespondencji Karoliny Teresy z Radziwiłłów Jabłonowskiej do matki Anny z Sanguszków Radziwiłłowej, „Horyzonty Wychowania” 2019, vol. 18, nr 46, s. 69-82.
Penkała-Jastrzębska Anna, Publiczne awantury i prywatne interesy. Anna Katarzyna z Sanguszków Radziwiłłowa a sprawy wewnętrzne Rzeczypospolitej w dobie wojny o polską sukcesję (1733-1735), „Przegląd Historyczny” 2022, t. 113, z. 2, s. 255-284.
Poniat Radosław, Zapomniana grupa społeczna – o potrzebie badania służby domowej na ziemiach polskich, w: Zielonogórskie spotkania z demografią, t. 1: Przemiany demograficzne Europy Środkowej w czasach nowożytnych, red. Hanna Kurkowska, Zielona Góra 2010, s. 355-363.
Popiołek Bożena, Dwór Jadwigi z Jabłonowskich Woroniczowej, kasztelanowej kijowskiej, jako przykład organizacji szlacheckiego dworu kobiecego w XVIII w., w: Dwór kobiecy w Rzeczypospolitej XVII i XVIII, red. B. Popiołek, A. Penkała-Jastrzębska, K. Pyzel, Kraków 2021, s. 125-154.
Popiołek Bożena, Kobieta zaradna: Konstancja Marianna z Potockich Szczukowa, podkanclerzyna litewska, w: Słynne kobiety w Rzeczypospolitej XVIII wieku, red. A. Roćko M. Górska, Warszwa 2017, s. 21-40.
Popiołek Bożena, Rytuały codzienności. Świat szlacheckiego dworu w osiemnastowiecznej Rzeczypospolitej, Warszawa 2022.
Popiołek Bożena, The courts of Marianna Lubomirska née Bielińska and Joanna von Stein Lubomirska, the wives of the Grand Standard Bearer of the Crown, as an example of a women's court in Old Poland, “Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2022, R. 70, nr 2, s. 183-200.
Popiołek Bożena, Dobrodziejki i klienci. Specyfika patronatu kobiecego i relacji klientalnych w czasach saskich, Warszawa 2020.
Popiołek Bożena, Gospodarskie kłopoty Jadwigi z Jabłonowskich Woroniczowej, kasztelanowej kijowskiej, w: Kolekcje przyrodnicze i gospodarcze innowacje – tradycja i nowoczesność: pamięci księżnej Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (1728-1800), red. I. Arabas, R. Księżopolski, Warszawa 2021, s. 35-55.
Popiołek Bożena, Między przestrzenią domową a wielką polityką. Aktywność publiczna kobiet w czasach saskich, w: Drogi kobiet do polityki (na przestrzeni XVIII-XXI wieku), red. T. Kulak, M. Dajnowicz, Wrocław 2016, s. 27-43.
Popiołek Bożena, Nowak Janusz S., Wszyscy ludzie Elżbiety Sieniawskiej. Urzędnicy, oficjaliści dworscy, rzemieślnicy, kupcy i artyści kasztelanowej krakowskiej, Kraków 2023.
Popiołek Bożena, Praczki, szwaczki, pomywaczki – niższa służba dworska, https://www.wilanow-palac.pl/praczki_szwaczki_pomywaczki_nizsza_sluzba_dworska.html [dostęp: 25.01. 2024].
Popiołek Bożena, Szlachecki dwór kobiecy w świetle raptularzy domowych i regestrów majątkowych z początku XVIII wieku na przykładzie dworu Teresy z Potockich Zamoyskiej, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2021, t. 69, nr 4:s. 477-496.
Popiołek Bożena, Zawodność ludzkiej pamięci. Parapamiętniki, raptularze i dzienniki czasów saskich, w: Memuarystyka w dawnej Polsce, red. Piotr Borek, Dariusz Chemperek, Anna Nowicka-Struska, Kraków 2016, s. 147-157.
Publiczna przestrzeń kobiet: obrazy dawne i nowe, red. Elżbieta Pakszysz, Włodzimierz Heller, Poznań 1999.
Rachuba Andrzej, Sapieha Kazimierz Leon Karol h. Lis, w: Polski Słownik Biograficzny, Warszawa-Kraków 1994, t. 35, s. 50-51.
Sawicka-Jurek Jolanta, „Pod wdzięcznym onej rozkazem” – o kulturotwórczej roli dworu Aleksandry Ogińskiej w Siedlcach, w: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. Teresa Kostkiewiczowa, Agata Roćko, Warszawa 2005, s. 263-273.
Skodlarski Janusz, Księżna Anna Jabłonowska jako prawodawca i zarządca (1728-1800), „Studia Prawno-Ekonomiczne”, 89:2013, s. 297-315.
Słaby Agnieszka, Kobiety w kręgach administracyjnych latyfundium magnackiego – na przykładzie dóbr Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej, w: Epistolografia w dawnej Rzeczypospolitej, T. 6, Stulecia XVI-XIX: nowa perspektywa historyczna i językowa, red. Piotr Borek, Marceli Olma, Kraków 2015, s. 279-290.
Skowronek Jerzy, Sapieżyna z Jabłonowskich Teofila Szczeżysława, w: Polski Słownik Biograficzny, Warszawa-Kraków 1994, t. 35, s. 171-173.
Słaby Agnieszka, Rządzicha oleszycka. Dwór Elżbiety z Lubomirskich Sieniawskiej jako przykład patronatu kobiecego w czasach saskich, Kraków 2013.
Słaby Agnieszka, Szlachcianki na politycznej scenie czasów saskich – polityka czy obrona interesów domowych?, w: Wnuczki Pandory. Kobieta w społeczeństwie od starożytności do współczesności, red. Anetta Głowacka-Peńczyńska, Katarzyna Grysińska-Jarmuła, Monika Opioła-Cegiełka, Bydgoszcz 2016, s. 71-83.
Stasiewicz Krystyna, Aktywność kulturowa dworu księżnej Barbary z Duninów Sanguszkowej, w: Dwory magnackie w XVIII wieku. Rola i znaczenie kulturowe, red. Teresa Kostkiewiczowa, Agata Roćko, Warszawa 2005, s. 171-190.
Szkurłatowski Zygmunt, Organizacja administracji i pracy w dobrach wielkiej własności feudalnej w Polsce w XVII i XVIII wieku w świetle instruktarzy ekonomicznych, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego” 1957, nr 8, s. 147-156.
Sztachelska-Kokoczka Alina, Magnackie dobra Jana Klemensa Branickiego, Białystok 2006.
W kręgu patronatu kobiecego w XVII-XVIII wieku, red. Bożna Popiołek, Uruszla Kicińska, Anna Penkała-Jastrzębska, Agnieszka Słaby, Kraków 2018.
Wagner Marek, Jabłonowska z Sapiehów Anna Paulina herbu Lis (1728-1801), księżna, właścicielka kluczy kockiego, siemiatyckiego i wysokiego na Podlasiu, w: Słownik biograficzny Południowego Podlasia i Wschodniego Mazowsza, https://slownik-biograficzny.uws.edu.pl/slownik/120-jablonowska-z-sapiehow-anna-paulina-herbu-lis-1728-1801-ksiezna-wlascicielka-kluczy-kockiego-siemiatyckiego-i-wysokiego-na-podlasiu [dostęp: 29.12. 2023).
Wereszycka Helena, Jabłonowski Jan Kajetan, Polski Słownik Biograficzny, Wrocław-Warszawa-Kraków 1962-1964, t. 10, s. 223-224.
Zielińska Teresa, Oficjaliści w dobrach magnackich w XVIII wieku jako urzędnicy ziemscy, w: Świat pogranicza, red. Mirosław Nagielski, Andrzej Rachuba, Sławomir Górzyński, Warszawa 2003, s. 267-281.
Zielińska Zofia, Sapieha Aleksander Michał, w: Polski Słownik Biograficzny, Wrocław-Warszawa-Kraków 1992-1993, t. 34, s. 565-569.
Zielińska Zofia, Sapieha Michał Ksawery, w: Polski Słownik Biograficzny, Warszawa-Kraków 1994, t. 35, s. 115-116.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Urszula Kicińska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 55
Liczba cytowań: 0
