„Chłop bez oświaty jest prawdziwym kołkiem w płocie” .
Współpraca Wiktora Czermaka z Macierzą Polską we Lwowie.
DOI:
https://doi.org/10.12775/KLIO.2023.013Słowa kluczowe
Wiktor Czermak, Macierz Polska we LwowieAbstrakt
Macierz Polska we Lwowie powstała w 1882 r. z inicjatywy Józefa Ignacego Kraszewskiego i była z jedną z najważniejszych galicyjskich fundacji wydawniczych nastawionych na edukację warstw plebejskich. Współpracował z nią wykształcony na Uniwersytecie Lwowskim i związany z Akademią Umiejętności w Krakowie oraz Uniwersytetem Jagiellońskim historyk i badacz dziejów Polski XVII stulecia, Wiktor Czermak (1863-1913). Spośród kilku opracowań przeznaczonych dla MP najwyższy poziom prezentowała rocznicowa praca o bitwie grunwaldzkiej, w której wybrzmiało przekonanie, iż Grunwald przyczynił się do umocnienia unii polsko-litewskiej i przyniósł w XV w. kolejne wielkie zwycięstwo nad Krzyżakami. Uczony sympatyzując z poglądami krakowskiej szkoły historycznej, potem narodowej demokracji, wysuwał na plan pierwszy dokonania wybitnych wodzów. Sięgał po zróżnicowane sposoby opowiadania o wydarzeniach przeszłości. Długa współpraca z Macierzą była wynikiem przeświadczenia o roli popularyzacji wiedzy w podnoszeniu kultury historycznej społeczeństwa. Przekonaniu wpojonemu przez mistrza K. Liskego uczeń pozostał wierny do końca życia. Jego twórczość potwierdza zarazem wysoką pozycję historii i historyków w społeczeństwie polskim przełomu XIX i XX w.
Bibliografia
BIBLIOGRAFIA
Źródła archiwalne
Archiwum Główne Akt Dawnych: akta Ministerstwa Wyznań i Oświaty, Uniwersytet Jagielloński. Wydział Filozoficzny. Personalia profesorów. Lit. A-C, sygn. 065u, Wiktor Czermak.
Archiwum Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie: Sprawy osobiste doc. Dra Wiktora Czermaka, sygn. A 24.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich we Wrocławiu: Papiery Bełzów. Akta Macierzy Polskie 1882-1934, Rps Ossol. 12664/III.
Archiwum Państwowe Obwodu Lwowskiego: fond 26, op. 15, spr 717, Kopie absolutoriów Wydziału Filozoficznego Uniwersytetu Lwowskiego 1881-1900.
Centralna Biblioteka Naukowa im. W. Stefanyka we Lwowie, Dział Rękopisów, Akta Wydawnictwa Macierzy Polskiej, fond 22, spr 1.
Źródła historiograficzne
- Bellum Polono-Moschicum ad Czudnow, wyd. W. Czermak, odb. z „Archiwum Komisji Historycznej”, t. 7, Kraków 1892.
- Bojko J., Gorące słowa. Wybór pism, wstęp i oprac. F. Ziejka, Kraków 2002.
- Korespondencja Karola Szajnochy, zebrał, wstęp H. Barycz, t. 1-2, Wrocław 1959.
- Czermak W., Grunwald, Lwów 1910.
- Czermak W., Jadwiga królowa polska. Opowiadanie z dziejów naszych, Lwów 1887.
- Czermak W., Jakim powinien być podręcznik naukowy dziejów polskich, przeznaczony dla szerszych kół czytelników? [w:] Pamiętnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie urządzonego przez Towarzystwo Historyczne Lwowskie w dniach 4. 5 i 6 czerwca 1900. II. Protokoły obrad, Kraków 1901, s. 24-31.
- Czermak, Pamiętniki Jana Chryzostoma z Gosławic Paska, Lwów 1892.
- Czermak W., O Stefanie Batorym w trzechsetną rocznicę jego zgonu. Lwów 1887.
- Czermak W., O Stefanie Czarnieckim sławnym wodzu polskim, Lwów 1890.
- Czermak W. Sprawa równouprawnienia schizmatyków i katolików na Litwie 1434-1563, „Rozprawy Akademii Umiejętności”, Seria II, t. 19, Kraków 1903, s. 348-405.
- Czermak W., Stan naszej wiedzy o dziejach wewnętrznych W. Księstwa Litewskiego z XVI w., w: Pamiętnik Zjazdu Historyczno-Literackiego imienia Mikołaja Reja, dnia 1-4 lipca 1906 roku, wyd. W. Czermak, Kraków 1910, s. 243-248.
- Liske K., W jaki sposób dałby się rozbudzić i rozwinąć ruch naukowy na prowincji?, w: Pamiętnik Drugiego Zjazdu Historyków Polskich we Lwowie, t. I. Referaty, Lwów 1890, s. 1-4.
- Listy Jana Kazimierza do Maryi Ludwiki z lat 1663-1665, wyd. W. Czermak, „Kwartalnik Historyczny” R. 5, 1891, s. 10-48.
- Macierz Polska. Sprawozdanie za rok 1894, Lwów 1895.
- Madejczyk J., Dwa lata w szkółce wiejskiej (1889-1891), w: Galicyjskie wspomnienia szkolne, do druku przygotował i przypisami opatrzył A. Knot, Kraków 1955, s. 449-457.
- Pigoń S., Z Komborni w świat. Wspomnienia młodości, Kraków 1957
- Rabska Z, Moje życie z książką. Wspomnienia, t. I, Wrocław 1959.
- Stanisława Oświęcimia Dyariusz 1643-1651, wyd. W. Czermak, „Wydawnictwa Komisji Historycznej AU w Krakowie”, nr 63, „Scriptores Rerum Polonicarum”, t. 19, Kraków 1907.
- Stanisława Temberskiego Roczniki 1647-1656, wyd. W. Czermak, „Wydawnictwa Komisji Historycznej Akademii Umiejętności w Krakowie”, nr 56, „Scriptores Rerum Polonicarum”, t. 16, Kraków 1897.
- Śpiewy historyczne Juliana Ursyna Niemcewicza z życiorysem autora i objaśnieniami Wiktora Czermaka. Z 35 rycinami Stanisława Dębickiego, Lwów 1895.
Opracowania
- Adamczyk D., Polskie placówki wydawnicze we Lwowie w dobie autonomicznej, Kielce 1992.
- Baczkowski K., Wiktor Czermak (1863-1913), w: Uniwersytet Jagielloński. Złota Księga Wydziału Filozoficznego, red. J. Dybiec, Kraków 2000, s. 151-163.
- Bartkiewicz K., Obraz dziejów ojczystych w świadomości historycznej w Polsce doby oświecenia, Zielona Góra 1979.
- Błachowska K., Ludwik Finkel (1858-1930), w: Złota księga historiografii lwowskiej XIX i XX wieku, [t.1], red. J. Maternicki przy współpracy L. Zaszkilniaka, Rzeszów 2007, s. 287-308.
- Cesarz E., Chłopi w polskiej myśli historycznej doby porozbiorowej 1795-1864. Syntezy, parasyntezy i podręczniki dziejów ojczystych, Rzeszów 1999.
- Chruściński K., Powiastka „dla ludu”. Z badań nad „literaturą trzecią” 2 połowy XIX w., w: Problemy literatury polskiej okresu pozytywizmu, seria I, red. E. Jankowski i J. Kulczycka-Saloni przy współudziale M. Kabaty i E. Pieńkowskiej-Rohozińskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1980, s. 217-231.
- Czapliński W., Czermak Wiktor, w: Polski słownik biograficzny, t. 4, Kraków 1938, s. 336-337.
- Dolański D., Zachód w polskiej myśli historycznej czasów saskich, Zielona Góra 2002.
- Dutka W., Udział chłopów a tzw. sprawa włościańska jako płaszczyzna dyskursu o powstaniu styczniowym w polskiej historiografii i publicystyce historycznej 1863-1918, „KLIO. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” t. 20 (1), 2012, s. 141-170.
- Dutkowa R., Polityka szkolna w Galicji między autonomią a centralizmem (1861-1875), Kraków 1995.
- Dybiec J., Mecenat naukowy i oświatowy w Galicji 1860-1918, Wrocław 1981.
- Finkel L., Macierz Polska we Lwowie, w: Encyklopedia wychowawcza, t. 7, red. R. Plenkiewicz, Warszawa 1909, s. 335-336.
- Gizella G., Lwowskie inicjatywy książki dla ludu z połowy XIX wieku [w:] Kraków – Lwów…, t. 4, red. J. Jarowiecki, Kraków 1999.
- Górski R., Literatura popularna dla „ludu”, w: Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, red. J. Krzyżanowski, C. Hernas Warszawa 1984, t. 1, s. 601-602.
- Grabski A.F., Myśl historyczna polskiego Oświecenia, Warszawa 1976.
- Hoszowska M., Dawna Rzeczpospolita we wczesnych pracach Wiktora Czermaka (1882-1887), w: Wspólne dziedzictwo. Rzeczpospolita Obojga Narodów w polskiej, litewskiej i ukraińskiej historiografii XIX-XXI wieku, red. M. Hoszowska, J. Pisulińska, P. Sierżęga i L. Zaszkilniak, Rzeszów 2019, s. 159-174.
- Hoszowska M., Kobiety w pisarstwie historyczno-dydaktycznym Izabeli Czartoryskiej, w: O kobietach. Studia i szkice. Wiek XIX i XX, red. J. Hoff, Rzeszów 2011, s. 47-74.
- Hoszowska M., Ludwik Finkel i Akademia Umiejętności w Krakowie. Z dziejów współpracy naukowej Lwowa i Krakowa na przełomie XIX i XX wieku, Rzeszów 2011.
- Hoszowska M., Macierz Polska i jej publikacje historyczne dla „ludu”, w: Історія-ментальність-ідентичність. Iсторична памʼять українців і паляків у період формування національної свідомості в XIX – першій половині XX століття (Historia-mentalność-tożsamość. Pamięć historyczna Ukraińców i Polaków w okresie kształtowania się ich świadomości narodowej (wiek XIX i pierwsza połowa XX), t. IV, red. L. Zaszkilniak, J. Pisulińska i P. Sierżęga, Львів 2011, s. 432-445.
- Hoszowska M., Mit Matki Polski w dziewiętnastowiecznych syntezach historycznych, w: Mity i stereotypy w dziejach Polski w XIX i XX wieku, red. A. Czyżewski, R. Stobiecki, T. Toborek, L. Zaszkilniak, Warszawa-Łódź 2012, s. 262-292.
- Hoszowska M., Oświata pozaszkolna w Galicji. Szkic z dziejów Macierzy Polskiej we Lwowie (1882-1918), w: Galicja 1772-1918. Problemy metodologiczne. Stan i potrzeby badań, t. 3, Rzeszów 2011, s. 24-51.
- Hoszowska, Polskie szkoły historyczne we Lwowie w perspektywie dydaktycznej: refleksje i postulaty badawcze (Польські історичні школи у Львові з перспективи дидактики: рефлексії та дослідницькі постулати), w: Iсторія та історики у Львівському університеті: традиції та сучасність (до 75-ліття створення історичного факультету), за редакцією Леонида Зшкільняка та Павла Серженги (pod red. L. Zaszkilniaka, P. Sierżęgi), Львів 2015, s. 70-81.
- Hoszowska M., Powstanie styczniowe w lwowskiej literaturze popularnej dla „ludu”, w: Galicja a powstanie styczniowe, red. M. Hoszowska, A. Kawalec i L. Zaszkilniak, Warszawa-Rzeszów 2013, s. 531-551.
- Hoszowska M., Siła tradycji, presja życia. Kobiety w dawnych podręcznikach dziejów Polski (1795-1918), Rzeszów 2005.
- Hoszowska M., Sprawa objęcia prezesury lwowskiej Macierzy Polskiej przez Ludwika Finkla, w: Polska leży na Zachodzie. Studia z dziejów Polski i Europy dedykowane Pani Profesor Teresie Kulak, red. W. Wrzesiński, M. Masnyk, K. Kawalec, Wydawnictwo Adam Marszałek, Toruń 2011, s. 314-324.
- Hoszowska M., Wiktor Czermak i lwowska edycja „Śpiewów historycznych” Juliana Ursyna Niemcewicza, „Klio Polska. Studia i Materiały z Dziejów Historiografii Polskiej” t. 12, 2020, s. 25-50.
- Julkowska V., Historia dla wyobraźni. Recepcja i interpretacja pisarstwa historycznego Karola Szajnochy, Poznań 2010.
- Julkowska V., Ksawery Liske (1838-1891), w: Złota księga historiografii lwowskiej XIX i XX wieku, red. J. Maternicki przy współpracy L. Zaszkilniaka, [t. 1], Rzeszów 2007, s. 181-200.
- Kawalec A., Seminarium historii powszechnej Ksawerego Liskego, w: Historia. Ciągłość i zmiana. Studia ofiarowane Profesorowi Jerzemu Maternickiemu, Rzeszów 2016, s. 77-88.
- Kawalec A., U początków modernizacji studium historycznego na Uniwersytecie Jagiellońskim. Starania Ksawerego Liskego i Wincentego Zakrzewskiego o katedrę historii powszechnej na UJ, „Kwartalnik Historyczny” R. 127, 2020, nr 3, s. 571-598.
- Kersten A., Stefan Czarniecki 1599-1665, Warszawa 1963.
- Kersten A., Wstęp, w: W. Czermak, Ostatnie lata Jana Kazimierza, oprac. i wstęp A. Kersten, Warszawa 1972, s. 5-22.
- Kozłowska-Sabatowska H., Ideologia pozytywizmu galicyjskiego 1864-1881, Wrocław 1978.
- Kras J., Wyższe Kursy dla kobiet im. A. Baranieckiego w Krakowie 1868-1924, Kraków 1972.
- Lisowski R., Wzorzec moralnego chłopa w piśmiennictwie dla ludu na przełomie XIX i XX wieku, w: Virtuti et ingenio. Księga Pamiątkowa dedykowana profesorowi Julianowi Dybcowi, red. A. K. Banach, Kraków 2013, s. 249-265.
- Majorek C., Polskie czytanki historyczne dla ludu i ich rola w kształtowaniu świadomości narodowej chłopów w Galicji doby autonomicznej, w: Edukacja historyczna społeczeństwa polskiego w XIX w. Zbiór studiów, red. J. Maternicki, Warszawa 1979, s. 235-271.
- Malczewska-Pawelec D., Karol Szajnocha 1818-1868 [w:] Złota księga historiografii lwowskiej XIX i XX wieku, [t. 1] red. J. Maternicki przy współpracy L. Zaszkilniaka, Rzeszów 2007, s. 101-120.
- Maternicki J., Dydaktyka historii w Polsce 1773-1918, Warszawa 1976.
- Maternicki J., Polskie szkoły historyczne we Lwowie w XIX w., w: Wielokulturowe środowisko historyczne Lwowa w XIX i XX w., red. J. Maternicki, L. Zaszkilniak, t. 3, Rzeszów 2005, s. 23-45.
- Maternicki J., Złote lata historiografii polskiej we Lwowie, Rzeszów 2015.
- Michalak H., Józef Szujski 1835-1883. Światopogląd i działania, Łódź 1987.
- Michalska-Bracha L., Między pamięcią a historiografią. Lwowskie debaty o powstaniu styczniowym (1864-1939), Kielce 2011.
- Modelski T.E., Ludwik Finkel (20 III 1858 – 24 X 1930). Zarys biograficzny, „Kwartalnik Historyczny” R. 46, 1932, s. 98-147.
- Molenda J., Chłopi. Naród. Niepodległość. Kształtowanie się postaw narodowych i obywatelskich chłopów w Galicji i Królestwie Polskim w przededniu odrodzenia Polski, Warszawa 1999.
- Nowak A., Złote lata bibliografii polskiej. Ludwik Finkel i jego dzieło. Zarys monografii, Warszawa 2007.
- Nowosad B., Bartoszewicz Adam Dominik, w: Słownik pracowników książki polskiej, Warszawa-Łódź 1972, s. 38-39.
- Perkowska U., Kształtowanie się zespołu naukowego w Uniwersytecie Jagiellońskim (1860-1920), Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1975.
- Potoczny J., „Galicja i jej dziedzictwo” t. 10: Oświata dorosłych i popularyzacja wiedzy w plebejskich środowiskach Galicji doby konstytucyjnej (1867-1918), Rzeszów 1998.
- Puchowski K., Edukacja historyczna w jezuickich kolegiach Rzeczypospolitej 1565-1773, Gdańsk 1999.
- Semków J., Polityka szkolna władz w poglądach społeczeństwa polskiego w Galicji, Wrocław 1974.
- Sięrżęga P., Jubileusz Józefa Ignacego Kraszewskiego w świetle prasy galicyjskiej 1879 r., w: Znani i nieznani dziewiętnastowiecznego Lwowa. Studia i materiały, t. 1, red. M. Przeniosło i L. Michalska-Bracha, Kielce 2007, s. 103-113.
- Słoczyński H.M., Józef Szujski czyli o politycznej rozwadze, wyborze tradycji i „duchu niwelacji”, „Znak” 2001, nr 2, s. 71-84.
- Stinia M., Uniwersytet Jagielloński w latach 1871-1914. Modernizacja procesu nauczania, Kraków 2014.
- Stolicki J., Wiktor Czermak – pionier badań nad XVII wiekiem w Polsce, w: Katedra Historii Polskiej na Uniwersytecie Jagiellońskim odniesienia, interpretacje, pamięć, red. K.K. Daszyk i T. Kargol, Kraków 2019, s. 115-143.
- Szocki J., Klasyka narodowa w adaptacjach dla ludu w „Wydawnictwie Ludowym” i „Macierzy Polskiej”, w: Chłopi-naród-kultura, red. C. Kłak, Rzeszów 1997, t. 3, s. 199-209.
- Szocki J., Książka popularna dla ludu (na przykładzie „Macierzy Polskiej”), w: Książka i prasa w systemie komunikacji społecznej. Przeszłość, dzień dzisiejszy, perspektywy, Lublin 2002, s. 61-67.
- Szocki J., Literatura popularna dla ludu na przykładzie Wydawnictwa Ludowego 1882-1920, Kraków 1994.
Terlecki R., Oświata dorosłych i popularyzacja nauki w Galicji w okresie autonomii, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź 1990.
- Wierzbicki A., Z dziejów czarnej legendy krakowskiej historiografii konserwatywnej. Józef Szujski w opiniach współczesnych i potomnych, „Kwartalnik Historyczny” R. 52, 1995, nr 3-4, s. 209-244.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Mariola Hoszowska
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 364
Liczba cytowań: 0
