O konieczności badań nad postawami obywateli polskich narodowości niemieckiej w latach 1939–1945. Stan historiografii i dezyderaty badawcze
DOI:
https://doi.org/10.12775/DN.2024.2.03Palabras clave
mniejszość niemiecka, volksdeutsche, II wojna światowa, stan badań, perspektywy badawczeResumen
Losy i postawy polskich Niemców podczas II wojny światowej są zagadnieniem słabiej rozpoznanym i przedstawianym w literaturze przedmiotu niż dzieje mniejszości niemieckiej w okresie międzywojennym. Tematyka ta nie doczekała się także oddzielnej i całościowej oceny stanu historiografii, która wskazywałaby kierunki dalszych badań1. Nie zdefiniowano również luk poznawczych. W artykule sformułowano tematy najczęściej przedstawiające problematykę stosunku polskich Niemców do okupacyjnej rzeczywistości, wskazano na dominujące modele badań i wykorzystywaną bazę źródłową.
Citas
Źródła archiwalne
Archiwum Instytutu Pileckiego
IP/Arch/7/35.4.3/25
Źródła drukowane
Anders W., Bez ostatniego rozdziału. Wspomnienia z lat 1939–1946, Londyn 1959.
Die polnischen Greueltaten an den Volksdeutschen in Polen. Im Auftrage des Auswärtigen Amtes auf Grund urkundlichen Beweismaterials zusammengestellt, oprac. i red. H. Schadewaldt, Berlin 1940.
Die polnischen Greueltaten. Kriminalpolizeiliche Ermittlungsergebnisse, oprac. i red. B. Wehner, Berlin 1942.
Maczek S., Od podwody do czołga. Wspomnienia wojenne 1918–1945, Edynburg 1961.
Pospieszalski K.M., Niemiecka lista narodowa w „Kraju Warty”. Wybór dokumentów, Poznań 1949.
Raporty z ziem wcielonych do III Rzeszy (1942–1944), red. Z. Mazur, A. Pietrowicz, M. Rutowska, Poznań 2004.
Sosabowski S., Najkrótszą drogą, Londyn 1957.
Opracowania
Aurich P. [P. Nasarski], Der deutsch-polnische September 1939. Eine Volksgruppe zwischen den Fronten, wstęp R. Breyer, W. Kohte, G. Rhode, München–Wien 1969.
Bierschenk T., Die deutsche Volksgruppe in Polen 1934–1939, Würzburg 1954.
Blachetta-Madajczyk P., Klassenkampf oder Nation? Deutsche Sozialdemokratie in Polen 1918–1939, Düsseldorf 1997.
Black P., Sonderdienst w Generalnym Gubernatorstwie, „Zagłada Żydów. Studia i Materiały” 2016, nr 12, s. 91–118.
Boda-Krężel Z., Sprawa volkslisty na Górnym Śląsku. Koncepcje likwidacji problemu i ich realizacja, Opole 1978.
Bojarska B., Selbstschutz w Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1979, t. XXIX, s. 137–170.
Bojarska B., Zbrodnie Selbstschutzu w Łobżenicy, „Przegląd Zachodni” 1963, nr 56, s. 140–154.
Brewing D., W cieniu Auschwitz. Niemieckie masakry polskiej ludności cywilnej 1939–1945, tłum. R. Dziergwa, Poznań 2019.
Breyer R., Das Deutsche Reich und Polen 1932–1937. Aussenpolitik und Volksgruppenfragen, Würzburg 1955.
Bykowska S., Rehabilitacja i weryfikacja narodowościowa ludności polskiej w województwie gdańskim po II wojnie światowej, Gdańsk 2012.
Ceran T.S., Im Namen des Führers… Selbstschutz Westpreussen i zbrodnia w Łopatkach w 1939 roku, Bydgoszcz–Gdańsk 2014.
Ceran T.S., „Inni Niemcy”: pozytywne zachowania Niemców w czasie zbrodni pomorskiej w 1939 roku, w: Cena odwagi. Między ocaleniem życia a ocaleniem człowieczeństwa, red. A. Bartuś, P. Trojański, Oświęcim 2019, s. 287–299.
Ceran T.S., Paterek 1939. Zbrodnia i pamięć/Crime and Memory, Bydgoszcz–Gdańsk–Warszawa 2018.
Ceran T., Zbrodnia pomorska 1939. Początek ludobójstwa niemieckiego w okupowanej Polsce, Bydgoszcz–Warszawa 2024.
Chinciński T., Forpoczta Hitlera. Niemiecka dywersja w Polsce w 1939 roku, Gdańsk–Warszawa 2010.
Chinciński T., Machcewicz P., Wokół wydarzeń bydgoskich z 3–4 września 1939 r. w: Bydgoszcz 3–4 września 1939. Studia i dokumenty, red. T. Chinciński, P. Machcewicz, Warszawa 2008, s. 8–39.
Chinciński T., Polscy Niemcy w obozie koncentracyjnym w Stutthofie. Przedwojenni obywatele polscy niemieckiego pochodzenia z byłego województwa pomorskiego osadzeni w KL Stutthof w latach 1942–1945 w związku nielojalnością wobec władz Rzeszy Niemieckiej, „Studia nad Totalitaryzmami i Wiekiem XX” 2022, t. VI, s. 116–155.
Chinciński T., Postawy ludności niemieckiej na Pomorzu a wydarzenia z 3–4 września 1939 r. w Bydgoszczy, w: Pomorze pod okupacją niemiecką. Jesień 1939, red. P. Madajczyk, Warszawa 2021, s. 305–330.
Chinciński T., Sytuacja i postawy mniejszości niemieckiej w Polsce (październik 1938 – sierpień 1939 r.), w: Kampania polska 1939 r. Polityka – społeczeństwo – kultura, red. M.P. Deszczyński, T. Pawłowski, t. II: Polityka i społeczeństwo. Imponderabilia, pamięć, kultura, Warszawa 2014, s. 101–112.
Chu W., The German Minority in Interwar Poland, Cambridge 2012.
Cygański M., Hitlerowska V kolumna w województwach śląskim i krakowskim w 1939 roku, Opole 1972.
Cygański M., Mniejszość niemiecka w Polsce centralnej w latach 1919–1939, Łódź 1962.
Die Ostgebiete des Deutschen Reiches, oprac. G. Rhode, Würzburg 1955.
Die „Volksdeutschen” in Polen, Frankreich, Ungarn und der Tschechoslowakei. Mythos und Realität, red. J. Kochanowski, M. Sach, Osnabrück 2006.
Drywa D., Arbeitserziehungslager (obóz pracy wychowawczej) Stutthof. Część I, „Zeszyty Muzeum Stutthof” 2020, z. 8 (18), s. 53–93.
Drywa D., Arbeitserziehungslager (obóz pracy wychowawczej) Stutthof. Część II, „Zeszyty Muzeum Stutthof” 2021, z. 9 (19), s. 81–130.
Hauser P., Mniejszość niemiecka na Pomorzu w okresie międzywojennym, Poznań 1998.
Hauser P., Mniejszość niemiecka w Polsce w latach 1918–1939, w: Polska – Polacy – mniejszości narodowe, red. W. Wrzesiński, Wrocław–Warszawa–Kraków 1992 („Polska Myśl Polityczna w XIX i XX Wieku”, t. VIII), s. 31–49.
Heike O., Das Deutschtum in Polen 1918–1939, Bonn 1955.
Heike O., Die deutsche Minderheit in Polen bis 1939. Ihre Leben und Wirken kulturell, gesellschaftlich, politisch. Eine historisch-dokumentarische Analyse, Leverkusen 1985.
Heinemann I., Rasa, ziemia, niemiecka krew. Główny Urząd Rasy i Osadnictwa SS i nowy porządek rasowy Europy, tłum. J. Górny, Gdańsk 2014.
Hesse F., Das Spiel um Deutschland, München 1953.
Himmelfarb G., Nowa i stara historia. Eseje krytyczne i reinterpretacje, tłum. A. Arumińska, Warszawa 2021.
Izdebski Z., Niemiecka lista narodowa na Górnym Śląsku, Katowice 1946.
Jansen Ch., Weckbecker A., Der „Volksdeutsche Selbstschutz” in Polen 1939/40, München 1992.
Jastrzębski W., Bydgoska krwawa niedziela 3–4 września 1939 roku, Toruń 2022.
Jastrzębski W., Czy Selbstschutz to V kolumna?, „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1965, nr 4, s. 435–437.
Jastrzębski W., Dywersja czy masakra? Cywilna obrona Bydgoszczy we wrześniu 1939 r., Gdańsk 1988.
Jastrzębski W., Mniejszość niemiecka w Polsce we wrześniu 1939 r., w: Mniejszości narodowe a wybuch II wojny światowej, red. J. Benyskiewicz, Zielona Góra 1998, s. 67–74.
Jastrzębski W., Mniejszość niemiecka w Polsce we wrześniu 1939 roku, Toruń 2010.
Jastrzębski W., Powiat chojnicki w latach II wojny światowej. Okupacyjna rzeczywistość w świetle akt rehabilitacyjnych Sądu Grodzkiego w Chojnicach z lat 1945–1950, „Zeszyty Chojnickie” 2012, nr 27, s. 11–22.
Jastrzębski W., Selbstschutz na ziemiach polskich w latach 1939–1940. Stan badań i perspektywy badawcze, w: Zapomniani kaci Hitlera. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940. Wybrane zagadnienia, red. I. Mazanowska, T. Ceran, Bydgoszcz– Gdańsk 2016, s. 289–300.
Jastrzębski W., Sziling J., Okupacja hitlerowska na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945, Gdańsk 1979.
Jażdżewski L., Kaszubi w Wehrmachcie: 1942–1945 w świetle źródeł, „Przegląd Zachodni” 2001, nr 1, s. 253–260.
Kaczmarek R., Kolaboracja na terenach wcielonych do Rzeszy Niemieckiej, „Pamięć i Sprawiedliwość” 2008, nr 1 (12), s. 159–181.
Kaczmarek R., Niemiecka polityka narodowościowa na Górnym Śląsku (1939–1945), „Pamięć i Sprawiedliwość” 2004, nr 2 (6), s. 115–138.
Kaczmarek R., Polacy w Wehrmachcie, Kraków 2010.
Kaczmarek R., Rekrutacja do Waffen-SS na polskich ziemiach okupowanych w opiniach dowódców SS (1939–1941), „Wieki Stare i Nowe” 2022, t. XVII, s. 2–11.
Kotowski A., Mniejszość niemiecka w Polsce w latach 1919–1945. Stan badań i postulaty badawcze, „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym” 2005, nr 6, s. 125–150.
Kotowski A., Polska polityka narodowościowa wobec mniejszości niemieckiej w latach 1919–1939, Toruń 2003.
Kotowski A.S., Studia z dziejów mniejszości niemieckiej w Polsce międzywojennej, Bydgoszcz 2022.
Kotowski W. [A.S. Kotowski], Niemiecka mniejszość narodowa w Polsce i jej rola w polityce Niemiec w latach 1918–1939, w: Historyczne, polityczne i prawne aspekty tez RFN o niemieckiej mniejszości narodowej w Polsce, cz. 1, red. J. Barcz, Informacja wewnętrzna nr 97 Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce, Warszawa 1988, s. 48–87.
Kotowski W., Lojalizm czy irredenta? Mniejszość niemiecka wobec państwa polskiego w latach 1919–1939, w: Polska – Polacy – mniejszości narodowe, red. W. Wrzesiński, Wrocław– Warszawa–Kraków 1992 („Polska Myśl Polityczna w XIX i XX Wieku”, t. VIII), s. 53–63.
Krasuski J., Polska – Niemcy. Stosunki polityczne od zarania po czasy najnowsze, Poznań 2003.
Krekeler N., Revisionsanspruch und geheime Ostpolitik der Weimarer Republik. Die Subventionierung der deutschen Minderheit in Polen, Stuttgart 1973.
Kubicki M., Zbrodnia w Lesie Szpęgawskim 1939–1940, Gdańsk–Warszawa 2019.
Lasik A., Ewolucja kadrowa formacji SS „Totenkopf” a udział Volksdeutschów polskich w załodze obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, „Przegląd Zachodni” 1989, nr 4, s. 105–124.
Lasik A., Volksdeutsche z ziem zachodnich Drugiej Rzeczypospolitej w załogach nazistowskich obozów koncentracyjnych, w: Wrzesień 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej, red. R. Sudziński, W. Jastrzębski, Toruń–Bydgoszcz 2001, s. 221–232.
Ludwig G., Massenmord im Weltgeschehen. Bilanz zweier Jahrtausende, Stuttgart 1951.
Łuczak C., Pod niemieckim jarzmem. Kraj Warty 1939–1945, Poznań 1996.
Madajczyk C., Polityka III Rzeszy w okupowanej Polsce, t. I, Warszawa 2019.
Madajczyk C., Polityka narodowościowa władz hitlerowskich na Pomorzu, „Najnowsze Dzieje Polski 1939–1945” 1965, t. IX, s. 5–33.
Marszał T., Mniejszość niemiecka w Polsce Środkowej. Geneza, rozmieszczenie i struktura od końca XVIII w. do II wojny światowej, Łódź 2020.
Matelski D., Mniejszość niemiecka w Wielkopolsce w latach 1919–1939, Poznań 1997.
Matelski D., Niemcy w Polsce w XX wieku, Warszawa–Poznań 1999.
Mazanowska I., Ceran T.S., Selbstschutz na Pomorzu Gdańskim i Kujawach (Selbstschutz Westpreussen), w: W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, red. I. Mazanowska, T.S. Ceran, M. Przegiętka, Warszawa 2021, s. 15–115.
Mazanowska I., Karolewo 1939. Zbrodnie w obozie Selbstschutz Westpreussen, Gdańsk–Warszawa 2017.
Mazanowska I., Radzim 1939. Zbrodnie Selbstschutz Westpreussen, Gdańsk–Warszawa 2022.
Müller-Graaf C.H., Irrweg und Umkehr. Betrachtungen über das Schicksal Deutschlands, Stuttgart 1948.
Nasarski P.E., Deutsche Jugendbewegung und Jugendarbeit in Polen 1919–1939, Würzburg 1957.
Nordblom P., Für Glaube und Volkstum. Die katholische Wochenzeitung „Der Deutsche in Polen” (1934–1939) in der Auseinandersetzung mit dem Nationalsozialismus, Paderborn–München–Wien–Zürich 2000.
Olejnik L., Polityka narodowościowa Polski w latach 1944–1960, Łódź 2003.
Olejnik L., Zdrajcy narodu? Losy volksdeutschów w Polsce po II wojnie światowej, Warszawa 2006.
Olstowski P., Jeszcze w sprawie tragicznych wydarzeń 3–4 września 1939 roku w Bydgoszczy, „Zapiski Historyczne” 2023, z. 1, s. 127–153.
Olstowski P., O rzetelną monografię mniejszości niemieckiej w Polsce przed i w trakcie wojny polsko-niemieckiej we wrześniu 1939 roku, „Zapiski Historyczne” 2010, z. 4, s. 113–137.
Osiński S., V kolumna na Pomorzu Gdańskim, Warszawa 1965.
Oszelda W., „Volkslista” na Śląsku, „Przegląd Zachodni” 1948, nr 5, s. 502–508.
Paczoska A., „Humanitarne i chrześcijańskie postawy Niemców wobec Polaków w czasie II wojny światowej”, praca magisterska napisana pod kierunkiem prof. dr. hab. Czesława Blocha na KUL, Lublin 1991.
Paczoska-Hauke A., Rabant T., Postawy Niemców wobec ludności polskiej, w: Kościerzyna i powiat kościerski w latach II wojny światowej 1939–1945, red. A. Gąsiorowski, Kościerzyna 2009, s. 371–397.
Pospieszalski K.M., Der 3. September 1939 in Bydgoszcz im Spiegel Deutscher Quellen, „Polnische Weststudien” 1983, t. II, s. 329–355.
Pospieszalski K.M., Sprawa 58000 „Volksdeutschów”. Sprostowanie hitlerowskich oszczerstw w sprawie strat niemieckiej mniejszości w Polsce w ostatnich miesiącach przed wybuchem wojny i w toku kampanii wrześniowej, wyd. 2, Poznań 1981 („Documenta Occupationis”, t. VII).
Pospieszalski K.M., Ze studiów nad niemiecką listą narodową w „Kraju Warty”, „Przegląd Zachodni” 1948, nr 5, s. 508–512.
Przegiętka M., Selbstschutz Südostpreuβen – niemiecka Samoobrona w rejencji ciechanowskiej w latach 1939–1940, w: Polska pod okupacją 1939–1945, t. III, red. M. Przegiętka i in., Warszawa 2019, s. 84–118.
Rabant T., Sytuacja i postawy mniejszości niemieckiej w Polsce (sierpień–październik 1939 r.), w: Kampania polska 1939 r. Polityka – społeczeństwo – kultura, red. M.P. Deszczyński, T. Pawłowski, t. II: Polityka i społeczeństwo. Imponderabilia, pamięć, kultura, Warszawa 2014, s. 113–124.
Rados J., Rehabilitacja na Pomorzu Gdańskim, Gdańsk 1969.
Rezmer W., Mniejszości narodowe w Wojsku Polskim w okresie międzywojennym ze szczególnym uwzględnieniem Dowództwa Okręgu Korpusu nr VIII w Toruniu, w: Mniejszości narodowe i wyznaniowe w województwie pomorskim w okresie międzywojennym (1920–1939). Zbiór studiów, red. M. Wojciechowski, Toruń 1991 („Stosunki Narodowościowe i Wyznaniowe na Pomorzu w XIX i XX Wieku”, t. I), s. 115–141.
Rezmer W., Polski plan unieruchomienia w razie wojny tzw. elementów antypaństwowych (1931–1939), w: Polska i jej sąsiedzi w czasach najnowszych. Studia i materiały ofiarowane Profesorowi Karolowi Grünbergowi w 70-lecie urodzin, red. M. Wojciechowski, Toruń 1995, s. 119–143.
Romaniuk M., Niemiecka Lista Narodowa w Bydgoszczy 1941–1942, w: Polityka germanizacyjna Trzeciej Rzeszy na Pomorzu Gdańskim w latach 1939–1945. Materiały z sesji popularnonaukowej w Toruniu w dniu 18 listopada 2006 roku, red. K. Minczykowska, J. Sziling, Toruń 2007, s. 95–114.
Romaniuk M., Podzwonne okupacji. Deutsche Volksliste w Bydgoszczy (1945–1950), Bydgoszcz 1993.
Rosenbaum S., Między katolicyzmem i nacjonalizmem. Związek Niemieckich Katolików w Polsce w województwie śląskim 1923–1939, Katowice–Warszawa 2020.
Röskau-Rydel I., Volksdeutsche w Krakowie i dystrykcie krakowskim Generalnego Gubernatorstwa w latach 1939–1941, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego. Prace Historyczne” 2022, t. CXLIX, z. 4, s. 721–739.
Schenk D., Hitlers Mann in Danzig. Albert Forster und die NS-Verbrechen in Danzig-Westpreußen, Bonn 2000.
Schubert G., Das Unternehmen „Bromberger Blutsonntag”. Tod einer Legende, Köln 1989.
Skorzyński J., Selbstschutz – V kolumna, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1959, t. X, s. 5–57.
Staniewicz R.W., Szersze tło historyczne i rzeczywiste cele dywersji niemieckiej w Bydgoszczy 3.9.1939 r., „Wojskowy Przegląd Historyczny” 1962, nr 4, s. 361–406.
Stankowski W., Obozy i miejsca odosobnienia dla Niemców w Polsce w latach 1945–1950. Stan badań, tło historyczne i postulaty badawcze, „Przegląd Zachodni” 2003, nr 4, s. 25–47.
Szefer A., Dywersyjno-sabotażowa działalność wrocławskiej Abwehry na ziemiach polskich w przededniu agresji hitlerowskiej w 1939 r., „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce” 1987, t. XXXII, s. 271–372.
Szefer A., Hitlerowska prowokacja w Gliwicach oraz w Stodołach i Byczynie 31 sierpnia 1939 roku, Gliwice 1989.
Szefer A., Prywatna wojna leutnanta Alberta Herznera czyli niemiecki napad na Przełęcz Jabłonkowską w nocy z 25 na 26 sierpnia 1939 roku, Katowice 1987.
Sziling J., Struktura organizacyjna NSDAP w tzw. Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie w latach 1939–1945, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Nauki Humanistyczno-Społeczne. Historia” 1972, z. 46, s. 75–93.
Turski M., „Biografien unter der Lupe. Die Deutsche Volksliste und die deutsche Minderheit in der Region Lodz, 1914–1970”, Gießen 2022.
Turski M., Niemiecka Lista Narodowa w regionie łódzkim w trakcie II wojny światowej, „Przegląd Zachodni” 2021, nr 1, s. 51–71.
W cieniu Einsatzgruppen. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940, red. I. Mazanowska, T.S. Ceran, M. Przegiętka, Warszawa 2021.
Walczak J., Polska i niemiecka socjaldemokracja na Górnym Śląsku i w Cieszyńskiem po przewrocie majowym 1926–1939, Katowice 1980.
Waszak S., Liczba Niemców w Polsce w latach 1931–1959, „Przegląd Zachodni” 1959, nr 6, s. 318–349.
Wolf G., Die deutschen Minderheiten in Polen als Instrument der expansiven Auβenpolitik Berlins, w: Die „Volksdeutschen” in Polen, Frankreich, Ungarn und der Tschechoslowakei. Mythos und Realität, red. J. Kochanowski, M. Sach, Osnabrück 2006, s. 41–75.
Zapomniani kaci Hitlera. Volksdeutscher Selbstschutz w okupowanej Polsce 1939–1940. Wybrane zagadnienia, red. I. Mazanowska, T.S. Ceran, Bydgoszcz–Gdańsk 2016.
Ziuziakowska E., Odstępstwa od narodowości polskiej w latach 1939–1945, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2016, z. 2, s. 333–363.
Żerko S., Próba sformowania na Podhalu „Legionu Góralskiego” Waffen-SS, „Przegląd Zachodni” 1997, nr 3, s. 217–222.
Descargas
Publicado
Cómo citar
Número
Sección
Licencia
Esta obra está bajo una licencia internacional Creative Commons Atribución-SinDerivadas 4.0.
Stats
Number of views and downloads: 30
Number of citations: 0
