Obcy mężczyźni, obce kobiety. Postrzeganie siebie i innych w relacji z podróży Mikołaja von Popplau

Abstrakt

W artykule podjęto kwestię możliwości wykorzystania późnośredniowiecznej relacji z podroży jako przykładu ego-dokumentu. Podstawą rozważań jest relacja z podroży po Europie wrocławianina Mikołaja von Popplau (urodzonego około 1443 roku), odbytej w latach 1483–1486. Sporządzona przez Mikołaja po powrocie relacja, prawdopodobnie na podstawie wcześniejszych notatek, jest oceniana przez badaczy jako jedno z najbardziej interesujących źródeł tego typu, wyróżniające się obecnością wielu elementów osobistych. Pozwalają one na uchwycenie szeregu istotnych aspektów postrzegania siebie przez tego przedstawiciela społeczeństwa późnośredniowiecznej Europy Środkowej oraz przedstawicieli innych grup etnicznych i społecznych. W trakcie analizy tekstu zwrócono uwagę na konieczność rozpatrywania relacji von Popplaua w szerszym kontekście, biorąc pod uwagę późnośredniowieczne formy samopostrzegania. Za Evą Kormann można określić je jako heterologiczne, polegające na przedstawianiu siebie poprzez mówienie o innych (Bogu, rodzinie, innych członkach społeczeństwa). Wskazano, że podobna sytuacja ma miejsce także w przypadku von Popplaua, który (świadomie lub podświadomie) wykorzystywał opisy zwiedzanych krain oraz charakterystykę ich mieszkańców do ukazania własnych odczuć, kompleksów i aspiracji. W artykule zauważono, że w relacji von Popplaua zjawisko heterologicznej autoprezentacji występuje w mniejszym stopniu niż w większości jej współczesnych tekstów. Relatywnie dużo jest wypowiedzi w pierwszej osobie, omawiających bezpośrednio przeżycia autora i towarzyszące mu emocje. Wskazano także na znaczenie reguł kultury dworskiej, zasad wykształconych w pełnym średniowieczu i zachowywanych do czasów wczesnonowożytnych, dla jego sposobu myślenia oraz zachowania. Za kluczowe dla konstruowania tożsamości wywodzącego się ze śląskiego mieszczaństwa von Popplaua uznana została jego nobilitacja, do której doszło tuż przed jego wyruszeniem w podroż lub też na jej początku. Podroż po Europie, zgodna z ówczesnymi standardami wyprawy rycerskiej, miała służyć do utrwalenia i potwierdzenia jego nowej, szlacheckiej tożsamości. Także sposób postrzegania przez niego mieszkańców zwiedzanych krajów jest w znacznym stopniu podporządkowany kryteriom statusu społecznego. Porównanie relacji z europejskiej podroży von Popplaua z zachowanymi dokumentami związanymi z jego późniejszym poselstwem do Moskwy pozwala stwierdzić, że mamy tu do czynienia z faktycznym zapisem sposobu postrzegania otoczenia, nie zaś z autorską kreacją nastawioną na zaspokojenie oczekiwań odbiorcy. W relacji von Popplaua występują także wyraźne elementy postrzegania i konceptualizowania opisywanej rzeczywistości w kategoriach etnicznych. Wydaje się jednak, że w procesie konstruowania własnej tożsamości przez von Popplaua aspekt etniczno-terytorialny (bycie Niemcem) jest wprawdzie obecny, lecz stoi na dalszym planie, za czynnikiem społecznym (bycie rycerzem, szlachcicem) i religijnym (bycie katolikiem). W artykule zwrócona również została uwaga na sposób opisywania kobiet przez von Popplaua oraz na jego ambiwalentny stosunek do tej płci.