Wykluczanie tradycji. Cenzurowanie międzywojennej literatury kobiecej w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku (na przykładzie twórczości Zofii Nałkowskiej)
DOI:
https://doi.org/10.12775/SE.2015.005Słowa kluczowe
Zofia Nałkowska, PIW, Książka i Wiedza, Iskry, Czytelnik, Nasza Księgarnia, Niedobra miłość, Granica, cenzura w Polsce, PRL, GUKPPiWAbstrakt
W artykule podjęto zagadnienie cenzurowania przedwojennego dorobku Zofii Nałkowskiej publikowanego w latach 1945–1956 na tle rozważań o sytuacji kobiecego piśmiennictwa tej doby funkcjonującego w realiach komunistycznych. Źródłową podstawą artykułu są cenzorskie opinie na temat tekstów zgłoszonych przez najważniejsze polskie wydawnictwa publikujące literaturę piękną w latach czterdziestych i pięćdziesiątych; materiały PIW-u, Książki i Wiedzy, Iskier, Czytelnika, Naszej Księgarni.
Tradycje literackie i kulturowe dwudziestolecia w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku, a zwłaszcza w okresie stalinowskim, kwestionowano ze względów oczywistych historycznie, spychając w niepamięć nie tylko dorobek polityczny czy społeczny II Rzeczypospolitej, ale także idee estetyczne. W latach 1918–1939 bujnie rozwinęła się w Polsce, doganiając trendy europejskie i światowe, literatura kobieca, tworzona przez autorki tej miary, co Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Irena Krzywicka, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, ale i przez całą plejadę gwiazd mniejszej wielkości. Po drugiej wojnie światowej fala twórczości kobiecej wyraźnie słabnie, na pewien moment – nawet zamiera. Powodów jest wiele: śmierć i emigracja części artystek, tragiczne doświadczenia wojenne, które zdominują ich twórczość i spowodują zmianę tematyki, a także – co jest najważniejszą tezą artykułu – świadome działania władz kreujących życie literackie w Polsce Ludowej, w tym – cenzury.
Nałkowska była pisarką płodną, ważną dla historii literatury, piszącą na najwyższym poziomie i po wojnie. Cieszyła się wielkim uznaniem w środowisku literackim, o którego pozyskanie toczyła się przecież bitwa. W 1953 roku, w apogeum stalinizmu, przypadało pięćdziesięciolecie jej twórczości, z okazji którego przygotowano edycję zbiorową dzieł. W artykule opisano skomplikowane edytorskie losy „kobiecych” powieści: Niedobrej miłości, Granicy, a także właśnie – Pism wybranych (dwa różne wydania: z 1954 i 1956 roku). Na podstawie ich rekonstrukcji zaprezentowano kilka wniosków. Nałkowska była osobowością na tyle znaczącą, że to jej pozycja, a nie dorobek, wpłynęła na schematy działania GUKPPiW. „Kobiece” powieści i opowiadania Nałkowskiej marginalizuje się w latach czterdziestych i pięćdziesiątych kosztem jej tekstów powojennych, co wydaje się elementem szerzej zakrojonego planu „ofensywy kulturalnej”. W propagandowym obrazie rzeczywistości nie ma miejsca na opis odrębności kobiecej kondycji, bo nie można zdawać relacji z jakichkolwiek dysproporcji społecznych.Bibliografia
Bates J. M., 2002, Cenzura w epoce stalinowskiej, „Teksty Drugie”, nr 1–2, s. 95–120.
Borkowska G., 1996, Cudzoziemki. Studia o polskiej prozie kobiecej, Warszawa.
Borkowska G., 2000, Feminizacja kultury. Głębia i powierzchnia. Literatura kobieca w latach 1900–1945, w: G. Borkowska, M. Czermińska, U. Philips, Pisarki polskie od średniowiecza do współczesności. Przewodnik, Gdańsk.
Budrowska K., 2012, Cenzura, tabu i wstyd. Cenzura obyczajowa w PRL-u (1948–1958), „Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej”, seria 28, s. 229–244.
Budrowska K., 2009, Literatura i pisarze wobec cenzury PRL. 1948–1958, Białystok.
Budrowska K., 2013, Portret rodziny we wczesnych wierszach (publikowanych i niepublikowanych) Mieczysławy Buczkówny, „Napis. Pismo poświęcone literaturze okolicznościowej i użytkowej”, seria 19, s. 247–262.
Chałupnik A., 2004, Sztandar ze spódnicy. Zapolska i Nałkowska o kobiecym doświadczaniu ciała, Warszawa.
Danielewicz D., 1953, Dziwność świata i ludzi w utworach Zofii Nałkowskiej, „Prace Polonistyczne”, seria 11.
Fazan J., 2010, (Nie)obecność Tadeusza Peipera w PRL-u, w: PRL – świat (nie)przedstawiony, pod red. A. Czyżak, J. Galanta i M. Jaworskiego, Poznań.
Kałwa D., 2001, Kobieta aktywna w Polsce międzywojennej, Kraków.
Kirchner H., 2011, Nałkowska, albo życie pisane, Warszawa.
Kraskowska E., 2003, Piórem niewieścim. Z problemów prozy dwudziestolecia międzywojennego, Poznań.
Mach W., 1965, Myśli o Nieobecnej, w: Wspomnienia o Zofii Nałkowskiej, Warszawa.
Mach W., 1951, O twórczości Zofii Nałkowskiej, „Nowa Kultura”, nr 39–40.
Mach W., 1954, Przedmowa, w: Z. Nałkowska, Pisma wybrane, Warszawa.
Nałęcz D. (red.), 1994, Dokumenty do dziejów PRL. Główny Urząd Kontroli Prasy, z. 6, Warszawa.
Nałkowska Z., 2000, Dzienniki, t. 6, cz. 1–3: 1945–1948, 1949–1951, 1952–1954, oprac. i wstępny komentarz H. Kirchner, Warszawa.
Paczoska E., 2008, Na strychu i po kątach. Pisarki międzywojenne w cieniu PRL-u. (Rekonesans), w: (Nie)ciekawa epoka? Literatura i PRL, pod red. H. Gosk, Warszawa.
Pawlicki A., 2001, Kompletna szarość. Cenzura w latach 1965–1972. Instytucja i ludzie, Warszawa.
Rokicki K., 2011, Literaci. Relacje między literatami i władzami PRL w latach 1956–1970, Warszawa.
Szałagan A., 1999, Zofia Nałkowska, w: Współcześni polscy pisarze i badacze literatury. Słownik biobibliograficzny, t. 6, Warszawa.
Titkow A., 1993, Socjologiczne zastosowanie koncepcji stresu. Polska – studium przypadku, w: eadem, Stres i życie społeczne. Polskie doświadczenia, Warszawa.
Wyka M., 2010, Marginalizacja w świecie PRL-u. Legendy i prawda, w: PRL – świat (nie)przedstawiony, pod red. A. Czyżak, J. Galanta i M. Jaworskiego, Poznań.
Żarnowska A., A. Szwarc (red.), 1992, Kobieta i edukacja na ziemiach polskich XIX i XX w. Zbiór studiów, Warszawa.
Żarnowska A., A. Szwarc (red.), 1997, Kobieta i społeczeństwo na ziemiach polskich XIX w. Zbiór studiów, Warszawa.
Żarnowskaj A., A. Szwarc (red.), 1994, Kobieta i świat polityki. Polska na tle porównawczym w XIX i początkach XX w. Zbiór studiów, Warszawa.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 534
Liczba cytowań: 0