Wykluczanie tradycji. Cenzurowanie międzywojennej literatury kobiecej w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku (na przykładzie twórczości Zofii Nałkowskiej)

Abstrakt

W artykule podjęto zagadnienie cenzurowania przedwojennego dorobku Zofii Nałkowskiej publikowanego w latach 1945–1956 na tle rozważań o sytuacji kobiecego piśmiennictwa tej doby funkcjonującego w realiach komunistycznych. Źródłową podstawą artykułu są cenzorskie opinie na temat tekstów zgłoszonych przez najważniejsze polskie wydawnictwa publikujące literaturę piękną w latach czterdziestych i pięćdziesiątych; materiały PIW-u, Książki i Wiedzy, Iskier, Czytelnika, Naszej Księgarni.

Tradycje literackie i kulturowe dwudziestolecia w latach czterdziestych i pięćdziesiątych XX wieku, a zwłaszcza w okresie stalinowskim, kwestionowano ze względów oczywistych historycznie, spychając w niepamięć nie tylko dorobek polityczny czy społeczny II Rzeczypospolitej, ale także idee estetyczne. W latach 1918–1939 bujnie rozwinęła się w Polsce, doganiając trendy europejskie i światowe, literatura kobieca, tworzona przez autorki tej miary, co Zofia Nałkowska, Maria Kuncewiczowa, Irena Krzywicka, Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, ale i przez całą plejadę gwiazd mniejszej wielkości. Po drugiej wojnie światowej fala twórczości kobiecej wyraźnie słabnie, na pewien moment – nawet zamiera. Powodów jest wiele: śmierć i emigracja części artystek, tragiczne doświadczenia wojenne, które zdominują ich twórczość i spowodują zmianę tematyki, a także – co jest najważniejszą tezą artykułu – świadome działania władz kreujących życie literackie w Polsce Ludowej, w tym – cenzury.

Nałkowska była pisarką płodną, ważną dla historii literatury, piszącą na najwyższym poziomie i po wojnie. Cieszyła się wielkim uznaniem w środowisku literackim, o którego pozyskanie toczyła się przecież bitwa. W 1953 roku, w apogeum stalinizmu, przypadało pięćdziesięciolecie jej twórczości, z okazji którego przygotowano edycję zbiorową dzieł. W artykule opisano skomplikowane edytorskie losy „kobiecych” powieści: Niedobrej miłości, Granicy, a także właśnie – Pism wybranych (dwa różne wydania: z 1954 i 1956 roku). Na podstawie ich rekonstrukcji zaprezentowano kilka wniosków. Nałkowska była osobowością na tyle znaczącą, że to jej pozycja, a nie dorobek, wpłynęła na schematy działania GUKPPiW. „Kobiece” powieści i opowiadania Nałkowskiej marginalizuje się w latach czterdziestych i pięćdziesiątych kosztem jej tekstów powojennych, co wydaje się elementem szerzej zakrojonego planu „ofensywy kulturalnej”. W propagandowym obrazie rzeczywistości nie ma miejsca na opis odrębności kobiecej kondycji, bo nie można zdawać relacji z jakichkolwiek dysproporcji społecznych.