Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia dokumentacji
DOI:
https://doi.org/10.12775/AKZ.2011.002Słowa kluczowe
historia archiwów polskich, archiwa staropolskie, archiwa prywatne, archiwa rodzinno-majątkowe, archiwa hetmańskie, hetmani koronniAbstrakt
Archiwa hetmanów wielkich i polnych, zarówno koronnych jak i litewskieh, nigdy nie funkcjonowały w ramach organizacyjnych choćby zbliżonych do archiwów innych urzędów ministerialnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pozostaje więc uznanie archiwów hetmańskich za część archiwów prywatnych, a dokładniej mówiąc za fragmenty zasobów archiwów rodowych i rodzinnych, z których wywodzili się hetmani. Akta, które powstawały w czasie sprawowania urzędu przez poszczególnych hetmanów, traktowane były jako ich własność prywatna i jako akta osobiste, prywatne, wchodziły do zasobów ich archiwów. W ten sposób wytworzyła się dosyć paradoksalna sytuacja, kiedy to dokumentacja jednego z najważniejszych urzędów w państwie, urzędu, w którym nierzadko społeczeństwo szlacheckie i osoba panującego widziały zagrożenie dla swoich interesów i bezpieczeństwa państwa, znalazła się poza publicznym obiegiem i kontrolą. W archiwach hetmanów koronnych zachowała się bardzo różnorodna dokumentacja archiwalna zarówno pod względem formalnym, kancelaryjnym, jak i merytorycznym. Pierwszym kryterium jakie można przyjąć określając dokumentację występującą w archiwach hetmańskich to jej postać kancelaryjna. Tutaj zdecydowanie na pierwsze miejsce wysuwa się korespondencja, następnie zestawienia tabelaryczne, akta spraw, księgi, w końcu dokumenty. Innym kryterium jakie można zastosować przy klasyfikacji hetmańskich archiwaliów to zasada przynależności kancelaryjnej. Według niej można wyróżnić archiwalia jakie trafiły do archiwum z zewnątrz, a ich adresatem był hetman, ewentualnie osoby z nim blisko związane (chociażby pracownicy kancelarii), drugą grupę stanowią archiwalia wytworzone przez hetmana lub jego otoczenie. Kolejnym kryterium jakie można zastosować w typologii dokumentacji archiwalnej występującej w zasobach archiwów hetmańskich to zasada ich przedmiotowości, wynikająca z funkcji hetmanów koronnych. Można podzielić ją na dokumentację o charakterze: wojskowym, finansowym, sądowniczym, dyplomatycznym oraz prywatnym (to znaczy odnoszącą się bezpośrednio do osoby hetmana, związaną jednak również ze sprawowanym urzędem, np. akty nominacyjne na urzędy hetmańskie, dokumentacja związana z ich uposażeniem, korespondencja). Biorąc pod uwagę kryterium formalne, postać fizyczną pod jaką występuje w chwili obecnej dokumentacja z hetmańskich archiwów, spotkać można się z: aktami luźnymi, klejonymi i zszywanymi. Oczywiście wszystkie wyżej wymienione formy występowały również współcześnie, choć wiadomo, że nie zawsze forma obecna jest postacią oryginalną. Pierwotnie najczęściej miała ona postać luzów, które łączono w wiązki i fascykuły.Bibliografia
Bańkowski P., Archiwum Kameralne i jego losy, Archeion, t. 17, 1948.
Guliński A., Historia Metryki Koronnej i Litewskiej, Kraków 1853.
Jankowska J., Akta Komisji Brukowej m. Warszawy 1743–1796, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957, t. 1.
Jankowska J., Akta urzędu Marszałka Wielkiego Koronnego 1611–1794, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957, t. 1.
Jankowska J., Akta Urzędu Marszałkowskiego Koronnego (1743) 1766–1794, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
Karwasińska J., Archiwa skarbowe dawnej Rzeczypospolitej, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957.
Karwasińska J., Archiwum Skarbowe Koronne i Obojga Narodów, Rocznik Komisji Historycznej TNW, t. 1, 1929, z. 2.
Kętrzyński S., Uwagi o początkach Metryki Koronnej i jej charakterze w XV w., Archeion, t. 2, 1927.
Kłodziński A., O Archiwum Skarbca Koronnego na zamku krakowskim, Archiwum Komisji Historycznej PAU, seria 2, t. 1, 1923.
Korzon T., Dzieje wojen i wojskowości w Polsce. Epoka przedrozbiorowa, t. 2, Kraków 1912.
Pawiński A., Skarbowość w Polsce i jej dzieje za Stefana Batorego, Warszawa 1881 (Źródła Dziejowe, t. 8).
Pawłowski B., Militaria polskie w warszawskich archiwach rządowych, Bellona, t. 1, 1918.
Piotrowski J., Dziennik wyprawy Stefana Batorego pod Psków, wyd. A. Czuczyński, Kraków 1894.
Plewczyński M., Żołnierz jazdy obrony potocznej za panowania Zygmunta Augusta, Warszawa 1985.
Radziwiłł A. S., Pamiętnik o dziejach w Polsce, t. 1: 1632–1636, oprac. A. Przyboś, R. Żelewski, Warszawa 1980.
Rybarski A., Skarb i pieniądz za Jana Kazimierza, Michała Korybuta i Jana Sobieskiego, Warszawa 1939.
Senkowski J., Akta skarbowe Rzeczypospolitej, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
Siemieński J., Ze studiów nad Archiwum Koronnym (z powodu monografii Abdona Kłodzińskiego), Przegląd Historyczny, t. 24, 1924.
Stebelski A., Akta artylerii koronnej 1646–1791, [w:] Straty archiwów i bibliotek warszawskich w zakresie rękopiśmiennych źródeł historycznych, t. 1, Archiwum Główne Akt Dawnych, Warszawa 1957.
Sułkowska I., Archiwum Koronne Krakowskie, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
Sułkowska I., Archiwum Koronne, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
Volumina Legum , t. 7, wyd. J. Ohryzko, Petersburg 1860
Wimmer J., Wojsko Rzeczypospolitej w dobie wojny północnej, Warszawa 1956.
Wójcik Z., Archiwum Koronne Warszawskie, [w:] Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie. Przewodnik po zespołach, t. 1: Archiwa dawnej Rzeczypospolitej, Warszawa 1958.
Wójcik Z., Uwagi archiwisty o Archiwum Koronnym Warszawskim, Archeion, t. 22, 1954.
Zielińska T., Zbiory archiwalne ordynatów Zamoyskich jako skarbnica dokumentów państwowości polskiej, Miscellanea Historico-Archivistica, t. 6, 1994.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 423
Liczba cytowań: 0