Archiwa hetmanów koronnych. Pojęcie, charakter i typologia dokumentacji

Abstrakt

Archiwa hetmanów wielkich i polnych, zarówno koronnych jak i litewskieh, nigdy nie funkcjonowały w ramach organizacyjnych choćby zbliżonych do archiwów innych urzędów ministerialnych Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pozostaje więc uznanie archiwów hetmańskich za część archiwów prywatnych, a dokładniej mówiąc za fragmenty zasobów archiwów rodowych i rodzinnych, z których wywodzili się hetmani. Akta, które powstawały w czasie sprawowania urzędu przez poszczególnych hetmanów, traktowane były jako ich własność prywatna i jako akta osobiste, prywatne, wchodziły do zasobów ich archiwów. W ten sposób wytworzyła się dosyć paradoksalna sytuacja, kiedy to dokumentacja jednego z najważniejszych urzędów w państwie, urzędu, w którym nierzadko społeczeństwo szlacheckie i osoba panującego widziały zagrożenie dla swoich interesów i bezpieczeństwa państwa, znalazła się poza publicznym obiegiem i kontrolą. W archiwach hetmanów koronnych zachowała się bardzo różnorodna dokumentacja archiwalna zarówno pod względem formalnym, kancelaryjnym, jak i merytorycznym. Pierwszym kryterium jakie można przyjąć określając dokumentację występującą w archiwach hetmańskich to jej postać kancelaryjna. Tutaj zdecydowanie na pierwsze miejsce wysuwa się korespondencja, następnie zestawienia tabelaryczne, akta spraw, księgi, w końcu dokumenty. Innym kryterium jakie można zastosować przy klasyfikacji hetmańskich archiwaliów to zasada przynależności kancelaryjnej. Według niej można wyróżnić archiwalia jakie trafiły do archiwum z zewnątrz, a ich adresatem był hetman, ewentualnie osoby z nim blisko związane (chociażby pracownicy kancelarii), drugą grupę stanowią archiwalia wytworzone przez hetmana lub jego otoczenie. Kolejnym kryterium jakie można zastosować w typologii dokumentacji archiwalnej występującej w zasobach archiwów hetmańskich to zasada ich przedmiotowości, wynikająca z funkcji hetmanów koronnych. Można podzielić ją na dokumentację o charakterze: wojskowym, finansowym, sądowniczym, dyplomatycznym oraz prywatnym (to znaczy odnoszącą się bezpośrednio do osoby hetmana, związaną jednak również ze sprawowanym urzędem, np. akty nominacyjne na urzędy hetmańskie, dokumentacja związana z ich uposażeniem, korespondencja). Biorąc pod uwagę kryterium formalne, postać fizyczną pod jaką występuje w chwili obecnej dokumentacja z hetmańskich archiwów, spotkać można się z: aktami luźnymi, klejonymi i zszywanymi. Oczywiście wszystkie wyżej wymienione formy występowały również współcześnie, choć wiadomo, że nie zawsze forma obecna jest postacią oryginalną. Pierwotnie najczęściej miała ona postać luzów, które łączono w wiązki i fascykuły.