„Walka z lekturą zakazaną”. Bibliologiczne spojrzenie na dyskusje wokół książki „zakazanej” i jej wpływu na dzieci i młodzież w końcu XIX w. i na pocz. XX w.

Abstrakt

Rozwijającej się w dwudziestoleciu międzywojennym polskiej nauce o książce, badaniom czytelniczym towarzyszyła refleksja nad wpływem literatury na wychowanie i postawy młodzieży. Bibliolodzy, literaturoznawcy, socjolodzy i teolodzy, a także publicyści i moraliści zabierali głos w tej sprawie, krytykowali repertuar wydawniczy, system edukacji, rodzinę za zaniedbania. Domagano się większej kontroli, nawet cenzury, sporządzano listy szkodliwych tytułów; proponowano alternatywne, zalecane. Dyskusja ta odbywała się na tle politycznych sporów i zachodzących przemian obyczajowych.

Za każdym razem pojawiały się konkretne nazwiska i tytuły, przynależne wszystkim funkcjonującym wówczas obiegom literackim. Obok dzieł klasyki polskiej i obcej stawiano powieści brukowe, podrzędne kryminały i romanse – dokonywano nieraz przemyślanych manipulacji, ferowano kategoryczne i uproszczone sądy, w efekcie których do wybitnych pisarzy i poetów na dziesięciolecia przylgnęły etykiety pornografów, gorszycieli i demoralizatorów.

W naszym wystąpieniu pragniemy uporządkować pojawiającą się terminologię, nie zawsze spójną i konsekwentną, oraz dokonać przeglądu repertuaru „książek zakazanych” w pracach naukowych i publicystyce polskiej lat 1918–1939 – zaproponować ich typologię, uwzględniającą z jednej strony ich miejsce w kulturze literackiej, z drugiej zaś rodzaj i stopień „szkodliwości”. Teksty te nie zostały wszak „zakazane” w sensie prawnym, a ową szkodliwość należy rozumieć w innym znaczeniu. Mamy tu bowiem do czynienia – przede wszystkim – z autocenzurą stosowaną przez nauczycieli, bibliotekarzy i księży, kierujących się określonym systemem wartości. Wiele wystąpień było incydentalnych, odnoszących się do jednego bądź kilkunastu tytułów; bywały też obszerniejsze i rozbudowane przewodniki po „podejrzanych” obszarach piśmiennictwa, wokół których rozgorzała dyskusja. Książki poddawano ocenie pod kątem obyczajowym, religijnym i politycznym. Przejawy tego rodzaju cenzury były i są akceptowane przez niektóre elity i, bywa, sporą część społeczeństwa. Dyskusje i spory, zdawać by się mogło, przynależne do dawno minionych epok powracają, nieraz ze zdwojoną siłą.