Pracownia kopii artystycznych w białostockim getcie
DOI:
https://doi.org/10.15290/sp.2023.31.02Słowa kluczowe
II wojna światowa, Białystok, okupacja radziecka, okupacja niemiecka, getto, malarstwo, artyści żydowscyAbstrakt
Artykuł przedstawia słabo rozpoznany wątek z dziejów okupacji niemieckiej w Białymstoku. We wrześniu 1939 r. do miasta i regionu napłynęła fala uciekinierów z innych ziem Polski. Wśród nich była znaczna liczba artystów, głównie – choć nie wyłącznie – pochodzenia żydowskiego. Pod okupacją radziecką zostali wchłonięci do machiny propagandowej, malowali portrety oficjeli i dekoracje na święta państwowe. Ich los uległ zmianie po wybuchu wojny niemiecko-radzieckiej, kiedy Żydzi zostali zamknięci w getcie. Tam oficer Wehrmachtu stworzył warsztaty kopii artystycznych lub raczej fałszowania obrazów, zatrudniające około 20 malarzy. Nieliczni świadkowie twierdzili, że produkcja obrazów była bardzo duża i kierowano ją do marszandów w III Rzeszy, Francji, Holandii i innych okupowanych krajach. Dalsze losy namalowanych w getcie obrazów pozostają nieznane.
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Archidiecezji Warmińskiej w Olsztynie, Księga ślubów parafii św. Jakuba w Olsztynie w 1929 r., k. 275, poz. 9.
Archiwum Państwowe w Olsztynie, Urząd Stanu Cywilnego w Olsztynie (Standesamt zu Allenstein), sygn. 42/705/61 „Geburts-Haupt-Register Tom I. 1899–1899”, akt urodzenia na nazwisko Oskar Franz Steffen, ur. 20.01.1899 r. w Olsztynie, s. Augusta i Marthy z domu Elbing.
Archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Olsztynie, Akta Stanu Cywilnego, Akt urodzenia nr 247/31.
Archiwum Urzędu Stanu Cywilnego w Olsztynie, Akta Stanu Cywilnego, Akt urodzenia nr 707/33.
Archiwum zdigitalizowane: https://www.fold3.com/image/231999859?ann=7e65f000-a8cf-11de-6812-5b4b48561573 (dostęp 9.06.2023).
Archiwum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie, Izaak Celnikier z Warszawy, nr inw. Ż.I.H. 4995.
Celnikier I., b.r.w., Moja lektura Rembrandta, maszynopis, s. 1–176, kopia cyfrowa w zbiorach autorki.
Hessisches Staatsarchiv, Marburg an der Lahn, Akt zgonu Oskara Steffena, k. 307.
Źródła drukowane
Adressbuch für die Regierungshauptstadt und den Landkreis (1932), Allenstein.
Archiwum Ringelbluma (2000), Konspiracyjne Archiwum Getta Warszawy, oprac. A. Żbikowski,
t. III, Relacje z Kresów, Warszawa, s. XI–XV.
Katalogi
Godyń D., Leszczyńska-Cyganik B., Boniecka J., Izaak Celnikier – malarstwo, rysunek, grafika [katalog wystawy] Muzeum Narodowe w Krakowie 2005.
Изобразителное искусство Белорусской ССР, Каталог выставки, Москва–Ленинград 1940.
Ўсебеларуская выстаўка выяўленчага мастацтва „Ленін і Сталін арганізатары БССР”, Жывапіс, Графіка, Скульптура, Архітектура, Мінск 1940.
Opracowania
Babicz M. (1982), The First Jewish Art Exhibition, w: The Bialystoker Memorial Book, Der Bialystoker Yizkor Book, New York.
Jackowski A. (1995), Na skróty, Sejny.
Majewski M. (2008), Dokumenty dotyczące Ericha Kocha w zasobie Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Warszawie, „Przegląd Archiwalny Instytutu Pamięci Narodowej” 1, s. 41–68.
Makarova J. (2023), Kopiści. O zapomnianych artystach getta białostockiego, tłum. B. Pawletko.
Malinowski J. (2000), Malarstwo i rzeźba Żydów polskich, Warszawa.
Maschler I. (1994), Moskiewski czas, Warszawa.
Meindl R. (2022), Gauleiter Prus Wschodnich, Erich Kocha – biografia polityczna, Warszawa.
Nicholas L.H. (2016), Grabież Europy. Losy dzieł sztuki w III Rzeszy i podczas II wojny światowej, przeł. B. Sławomirska, Poznań.
Nowak K. (2008), Fragmenty mojej tożsamości, Rozmowa z Izaakiem Celnikierem, „Pro Memoria”, 1, s. 67–72.
Orłowski S., Ostrowicz R. (1959), Erich Koch przed polskim sądem, Warszawa.
Sandel J. (1957), Umgekumene yidishe kinstler in poyln (Żydowscy artyści plastycy ofiary hitlerowskiej okupacji w Polsce), Warsze [Warszawa], t. I, s. 29–30, https://ia801605.us.archive.org/24/items/nybc208828/nybc208828.pdf (dostęp 9.06.2023).
Sieramska M., Sandel Józef (1894–1962), w: Polski Słownik Biograficzny, t. XXXIV. Wrocław–Warszawa–Kraków, 1992–1993.
Śleszyński W. (2001), Okupacja sowiecka na Białostocczyźnie w latach 1939–1941. Propaganda i indoktrynacja, Białystok, s. 19–25.
Tarnowska M. (2017), Tadeusz Bornstein (1919–1942). Losy i twórczość w czasie drugiej wojny światowej, „Kwartalnik Historii Żydów” 2, s. 47–62.
Tomalska J. (2005), Sztuki plastyczne, w: E. Kozłowska-Świątkowska, J. Szczygieł-Rogowska, J. Tomalska, W. Bokłago, Artyści Białegostoku XVIII–XX w., Białystok, s. 67–100.
Tomalska J., Szczygieł-Rogowska J. (2009), Warsztaty Oskara Steffena, „Pro Memoria”, 2, s. 173–179.
Tomalska J., Szczygieł-Rogowska J. (2009a), Nagranie z rozmowy przeprowadzonej w Paryżu w maju 2009 r. z Izaakiem Celnikierem, kopia cyfrowa w zbiorach autorki; nagranie zostało wykorzystane do audycji red. W. Szymańskiego Ostatni z komanda kopistów… –
audycja dokumentalna Wiesława Szymańskiego (radio.bialystok.pl) (dostęp 12.06.2023).
Tomalska J., Szczygieł-Rogowska J. (2003), Białostocka bohema artystyczna w latach 1919–1939, w: Szkice do dziejów Białegostoku, red. M. Kietliński, W. Śleszyński, Białystok.
Tomalska J. (2010), Dramat i zapomnienie. Przyczynek do historii sztuki Białegostoku w I połowie XX w., Warto zapytać o kulturę, t. IV, „Obraz – Media – Dialog”, Białystok–Sejny, s. 159–182.
Tomalska J. (2017), Związek Artystów Zachodniej Białorusi w Białymstoku, w: Stan badań nad wielokulturowym dziedzictwem dawnej Rzeczypospolitej, t. 9, red. W. Walczak i K. Łopatecki, Białystok, s. 243–264.
Biogramy artystów opracowano na podstawie: Słownik artystów polskich i obcych w Polsce działających (zmarłych przed 1966 r.). Malarze, rzeźbiarze, graficy, t. I–VIII, Warszawa 1971–2007; Encyklopedia Ziemi Wileńskiej, t. III, Sztuka, malarze, rzeźbiarze, graficy, fotograficy, oprac. M. Jackiewicz, Bydgoszcz 2005, s. 242–243; R. Piątkowska, Studenci wyznania mojżeszowego w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych (1923–1939). Studia – debiuty – kariery, „Biuletyn Historii Sztuki” 2015, nr 4, s. 661–721; oraz katalogów Изобразителное искусство Белорусской ССР, Каталог выставки, Москва–Ленинград 1940 i Ўсебеларуская выстаўка выяўленчага мастацтва „Ленін і Сталін арганізатары БССР”, Жывапіс, Графіка, Скульптура, Архітектура, Мінск 1940.
Pobrania
Sklep wydawnictwa:
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2024 Joanna Tomalska-Więcek
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 245
Liczba cytowań: 0