Jan Smółko ps. „Lokalizator” – rys biograficzny żołnierza Związku Walki Zbrojnej–Armii Krajowej, Sprawiedliwego wśród Narodów Świata
DOI:
https://doi.org/10.15290/sp.2025.33.02.03Słowa kluczowe
II wojna światowa, Okręg AK Białystok, Tykocin, Mszczonów, Sprawiedliwi wśród Narodów ŚwiataAbstrakt
Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie sylwetki Jana Smółki – można rzec, zapomnianego bohatera okresu II wojny światowej. To pierwsze obszerne opracowanie poświęcone tej postaci. Zostały w niej zawarte materiały archiwalne, które pozwalają szerzej, z nieznanej dotąd perspektywy, spojrzeć na liczne zdarzenia z Tykocina i okolic. Przyczyniły się do tego również relacje świadków tamtych zajść, w tym Żydów uratowanych przed Holokaustem. Czytelnik znajdzie tu również informacje na temat działalności konspiracyjnej w strukturach ZWZ i AK na obszarze Białostocczyzny.
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne i materiały niepublikowane
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej w Białymstoku:
Tykocin – pomoc Żydom przez Smółków, sygn. 1/1462;
Władysław ps. „Oskar”, Relacja z działalności Armii Krajowej w Okręgu
Białystok w latach 1939–1945, część 1, sygn. 045/2101/2.
Archiwum Państwowe w Białymstoku:
Akta Stanu Cywilnego Parafii Rzymsko‑ Katolickiej w Knyszynie, nr 955,
sygn. 5, 11.
Zakład Narodowy im. Ossolińskich:
Papiery dotyczące Okręgu Białostockiego Armii Krajowej 1939–1944
zebrane przez płk. Władysława Liniarskiego (pseud. Mścisław, Wuj).
Inspektorat III Podlaski, Obwód Wysokie Mazowieckie, sygn. 16678/II.
Kacprzak A. (2025), Biografia Władysławy i Jana Smółko, z zasobów
autora, Mszczonów.
Źródła drukowane i literatura przedmiotu
Wydawnictwa źródłowe
Białowarczuk W. (2006), Jesteś na mojej drodze…, oprac. E. Rogalewska, „Biuletyn Instytutu Pamięci Narodowej”, nr 1–2, s. 128–135.
Księga pamięci gminy żydowskiej w Tykocinie (2025), red. M. Bar-Juda i Z. Ben-Nachum, tłum. E. Wroczyńska, M. Reczko, Łomża–Tykocin–Białystok.
Turek M. (1975), And life must go on, Nowy Jork.
Książki
Bartoszewski W., Lewinówna Z. (2007), Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, Warszawa.
Gwozdek Z. (1994), Białostocki Okręg ZWZ‑AK (X 1939 – I 1945), t. 2, Wywiad i kontrwywiad, Białystok.
Kochański A. (2010), 526 lat dziejów miasta Tykocina na tle historii Polski, red. M. Choińska, E. Wroczyńska, Białystok.
Krajewski K., Łabuszewski T. (2013), Kazimierz Kamieński „Huzar” – ostatni podlaski komendant 6. Brygady Wileńskiej AK i jego żołnierze 1939–1952, Łapy.
Milewski J.J. (2016), Władysław Liniarski (1897–1984) komendant białostockiego okręgu ZWZ‑AK-AKO, Białystok.
Pisarska‑ Kalisty M. (2007), Z tej wywózki wróciłem ostatni… Mieszkańcy Tykocina w obozach koncentracyjnych, Tykocin.
Pisarska‑ Kalisty M. (2009), Mieszkańcy Tykocina w obozach koncentracyjnych 1944–1945. W 70. Rocznicę wybuchu II wojny światowej. W 65. Rocznicę aresztowań, Tykocin.
Pisarska‑ Kalisty M. (2024a), W świecie zamkniętym drutami… Mieszkańcy Tykocina w obozach koncentracyjnych 1944–1945, Białystok.
Pisarska‑ Kalisty M. (2024b), Pokolenie złączone pamięcią, Białystok.
Roszkowski W. (2019), Tykocin – miasteczko bajeczka, Białystok.
Rudawski A. (2021), Społeczność Tykocina w okresie międzywojennym, Tykocin.
Zimnoch J. (2006), …ażebyśmy się czuli Polakami w wolnej Polsce, Białystok.
Rozdział w czasopiśmie
Kasztura G. (2016), Działania Armii Czerwonej na Śląsku Cieszyńskim wiosną 1945 roku a kwestia powojennej przynależności państwowej Zaolzia, „Pamiętnik Cieszyński”, t. 21, s. 107–125.
Piątkowski S. (2020), „Aryjskie papiery”. Z problematyki pomocy udzielanej Żydom przez Polaków w legalizowaniu fałszywych tożsamości na obszarze Generalnego Gubernatorstwa, „Polish‑Jewish Studies”, t. 1, s. 15–40.
Skłodowski K. (2012), Służba duszpasterska w garnizonie Suwałki 1921–1939, „Rocznik Augustowsko-Suwalski”, t. 12, s. 59–76.
Świerbutowski A. (2022), Pion łączności radiowej w ramach Okręgu Białystok Armii Krajowej–Armii Krajowej Obywateli, „Przegląd Historyczno‑ -Wojskowy”, R. 23, nr 2, s. 162–192.
Artykuł w pracy zbiorowej
Boćkowski D. (2012), Białystok w czasie II wojny światowej, w: Historia Białegostoku, red. A. Cz. Dobroński, Białystok.
Kuklo C., Pyżewska A., Rogalewska E. (2003), Osoby z byłego woj. Białostockiego uhonorowane tytułami „Sprawiedliwy wśród Narodów Świata” (lista niepełna), w: Informator wystawy pt. Kto ratuje jedno życiem, ratuje cały świat… Pomoc ludności żydowskiej pod okupacją niemiecką w województwie białostockim, Białystok.
Łapiński P. (2023), Tadeusz Westfal – lotnik i konspirator, w: Tadeusz Westfal Karaś (1915–1944). Żołnierz podlaskiego Kedywu, Białystok.
Maciejewski J. (1996), Sprawiedliwy wśród Narodów Świata, w: Zagłada Żydów Tykocina. W 55 rocznicę, red. E. Rogalewska, J. Maciejewski, Białystok–Tykocin.
Pyżewska A. (2003), Pomoc ludności żydowskiej pod okupacją niemiecką w województwie białostockim, w: Informator wystawy pt. Kto ratuje jedno życiem, ratuje cały świat… Pomoc ludności żydowskiej pod okupacją niemiecką w województwie białostockim, red. C. Kuklo, A. Pyżewska, E. Rogalewska, Białystok.
Rogalewska E. (1996), Zagłada Żydów tykocińskich, w: Zagłada Żydów Tykocina. W 55 rocznicę, red. E. Rogalewska, J. Maciejewski, Białystok–Tykocin.
Sanejko P. (2023), Przyczyny i przebieg aresztowań 27 maja 1944 r., w: Historie nieopowiedziane. Wspomnienia obozowe Heleny Perkowskiej i innych kobiet z lat 1944–1945, oprac. M. Perkowski, P. Sanejko, Białystok.
Prasa
„ABC. Nowiny Codzienne”, 26 VI 1935, nr 180.
Bednarek D. (2020), Pół wieku wspólnej drogi, „Merkuriusz Mszczonowski”, październik–listopad 2020, nr 09 (298), Mszczonów.
Dymecki P. (2009), Przez lata żyli obok nas Sprawiedliwi wśród Narodów Świata, „Merkuriusz Mszczonowski”, kwiecień 2009, nr 4 (150), Mszczonów.
Strony internetowe
Cygan W.K., Łosiewski Julian (1891–1961), 26.04.2025, https://ordynariat.wp.mil.pl/internetowy-slownik-kapelanow-sluzby-stalej-i-rezerwy-wojska-polskiego-1921-1939/kapelani-1921–1939-biogramy-ll/losiewski-julian-1891–1961 (dostęp: 26.04.2025).
Kosel B., Szada-Borzyszkowski D. (2021), Ratowanie Żydów podczas II wojny światowej, Grupa Ładosia, Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata, 24.03.2021, https://www.youtube.com/watch?v=8VMc_NTG3D0&t=511s (dostęp: 5.04.2025).
Niziołek P. (2012), Władysław Bruliński „Oskar”, „Władysław” (1915–1998), kapitan AK, 01.03.2012, https://ipn.gov.pl/pl/aktualnosci/8207,Premiera-sztuki-na-motywach-tekstu-Wladyslawa-Brulinskiego-Chlopcy-na-nas-juz-cz.html (dostęp: 5.04.2025).
Przez lata żyli obok nas Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata Władysława i Jan Smółko, Izba Pamięci Ziemi Mszczonowskiej, https://www.izba.mszczonow.pl/2253,opowiesci-o-ziemi-mszczonowskiej?tresc=22144 (dostęp: 5.04.2025).
Trzcianne – Żydzi, https://www.jewishbialystok.pl/Trzcianne--%C5%BBydzi,5520,3740 (dostęp: 16.01.2025).
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2025 Paweł Roszkowski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 5
Liczba cytowań: 0