Wpływ teorii wiedzy Johanna Gottlieba Fichtego na strukturę psychologii Johanna Friedricha Herbarta

Abstrakt

Artykuł przedstawia odpowiedź na pytanie: w jakim stopniu dążenie Johanna Friedricha Herbarta do ujednolicenia przedmiotu psychologii (zarzucenia teorii władz umysłowych) oparte jest na rozwinięciu intuicji teorii wiedzy Johanna Gottlieba Fichtego? W części pierwszej omawiam temat artykułu i uzasadniam wybór psychologii Herbarta jako przedmiotu analizy. W drugiej części prezentuję podstawowe teksty psychologiczne Herbarta. Wskazuję koncepcje zaczerpnięte z tradycji filozoficznej, które Herbart włącza w swoją psychologię: w szczególności Fichteańską krytykę teorii władz umysłowych oraz przekonanie Kanta, że o naukowości teorii świadczy możliwość jej matematyzacji. Argumentuję, że postulat matematyzacji psychologii skłania Herbarta do krytyki teorii władz umysłowych, co zbliża go do stanowiska Fichtego. W części trzeciej wykazuję, że u podstaw tej krytyki leży teoria świadomości niesprowadzalna do pojęć przed-kantowskiej psychologii i metafizyki. Wskazuję na źródła tej teorii świadomości w teorii wiedzy Fichtego, szczególnie pod względem ujęcia pojęcia przedstawienia. Omawiam Herbartowską krytykę powiązania w teorii wiedzy przedstawienia i dążności. Zarazem argumentuję, że pojęcie przedstawienia opracowane w filozofii teoretycznej Fichtego jest istotne dla psychologii Herbarta. Umożliwia ono przekształcenie przedmiotu psychologii z układu trwałych dyspozycji w system dynamicznie warunkujących się wzajemnie reguł. Ta zmiana struktury pozwala na ujęcie zjawisk psychicznych w kategoriach ilościowych, a zatem na matematyzację psychologii. Pokrótce omawiam Herbartowską metodę relacji. Wskazuję na jej związek z przedstawioną teorią świadomości, ale też na jej mocne implikacje metafizyczne. W czwartej części krótko omawiam metafizyczne implikacje psychologii Herbarta: zarzucenie pojęcia Ja na rzecz prostego pojęcia duszy. Na zakończenie formułuję pytanie o potencjalny związek Herbartowskiej koncepcji duszy z zagadnieniami poruszanymi przez wczesnych romantyków niemieckich.