Prawo oporu w myśli politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego w drugiej połowie XVI i na początku XVII wieku: analiza porównawcza
DOI:
https://doi.org/10.12775/OiRwP.2025.02Słowa kluczowe
Królestwo Polskie, prawo oporu, Wielkie Księstwo Litewskie, władza z umowy, wypowiedzenie posłuszeństwaAbstrakt
Artykuł poświęcony jest analizie porównawczej problemu prawa oporu w myśli politycznej Wielkiego Księstwa Litewskiego i Królestwa Polskiego w drugiej połowie XVI i na początku XVII w. W badanym okresie nastąpiła ewolucja myśli koronnej – od uznania elit duchownych i senatorskich za podmiot oporu do podejścia uznającego, że cały stan szlachecki ma prawo oporu na zasadzie suwerenności ludu. W myśli politycznej Wielkiego Księstwa prawo oporu było mocniej kojarzone z elitami senatorskimi w kontekście arystokratycznej koncepcji państwa, chociaż znały i akceptowały je również szersze warstwy szlacheckie.
Bibliografia
Źródła rękopiśmienne
Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie, Archiwum Radziwiłłów: dział II, nr 289, 450, 451, 465, 500, 510; dział V, nr 7266; Zbiór Branickich z Suchej, sygn. 148/172
Biblioteka Książąt Czartoryskich, nr 103, 2244
Źródła drukowane
Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 1: Okresy bezkrólewi (1572–1576, 1586–1587, 1632, 1648, 1696–1697, 1706–1709, 1733–1735, 1763–1764), oprac. H. Lulewicz, Warszawa 2006
Akta zjazdów stanów Wielkiego Księstwa Litewskiego, t. 2: Okresy panowań królów elekcyjnych: XVI–XVII wiek, oprac. H. Lulewicz, Warszawa 2009
Artykuły henrykowskie, wyd. Z. Kaczmarczyk, Poznań 1946
Cenzura na progres rokoszu anni 1606 et sequenti anno i defecty jego, scripta anno 1608, 10 Ianuarii, w: Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego: 1606–1608, t. 3: Proza, wyd. J. Czubek, Kraków 1918, s. 414–428
Defensio ac defenitio rokoszu, w: Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego: 1606–1608, t. 2: Proza, wyd. J. Czubek, Kraków 1918, s. 440–442
Dyskurs szlachcica polskiego, w: Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego: 1606–1608, t. 2: Proza, wyd. J. Czubek, Kraków 1918, s. 443–449
Iż na społecznem zjaździe panów rad koronnych w Kaskach, w: Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, wyd. J. Czubek, Kraków 1906, s. 237–251
Junga A., Rozwiązanie piącidziesiąt y dwu quaestiy ministrow nowoewangelickich jezuitom zadanych, o kosciele Bozym, wlasnosci, znakach y nauce iego na dwie części rozdzielone, Poznań 1593
Kalwin J., O zwierzchności świeckiej, porządne, według sznuru Pisma świętego opisanie. Zaraz o pożytkach i powinnościach urzędu jej. Z łacińskiego na polskie wiernie przetłumaczone, oprac. i wstęp W. Kriegseisen, Warszawa 2009
Libera respublika – absolutum dominium – rokosz, w: Pisma polityczne z czasów rokoszu Zebrzydowskiego: 1606–1608, t. 2: Proza, wyd. J. Czubek, Kraków 1918, s. 403–414
Łaszcz M., Iudicium albo Rossądek [– –] o konterfecie jezuitów, Wilno 1594
Naprawa Rzeczypospolitej Koronnej do elekcyej nowego króla, w: Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, wyd. J. Czubek, Kraków 1906, s. 194
Państwo świeckie czy księże? Spór o rolę duchowieństwa katolickiego w Rzeczypospolitej w czasach Zygmunta III Wazy. Wybór tekstów, oprac. U. Augustyniak, Warszawa 2013
Rokosz Zebrzydowskiego. Materiały historyczne poprzedzone przedmową i rozprawą pod tytułem Konfederacja i rokosz w dawnem prawie państwowem polskim, wyd. A. Rembowski, Warszawa 1893
Rozmowa Polaka z Litwinem, w: Stanisława Orzechowskiego i Augustyna Rotundusa debata o Rzeczypospolitej, wstęp i oprac. K. Koehler; tł. E. Buszewicz, Kraków 2009, s. 149–225
Senatora Anonima deliberacye o królu, panach radzie i urzędnikach, sejmie i bezkrólewiu, w: Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia, wyd. B. Ulanowski, Kraków 1921, s. 107–195
Wolan A., De libertate politica sive civili / O wolności Rzeczypospolitej czyli Ślacheckiej, tł. S. Dubingowicz, wyd. i oprac. M. Eder, R. Mazurkiewicz, red. W. Uruszczak, Warszawa 2010
Wolan A., Oratio ad senatum regni Poloniae Magnique ducatus Lituaniae, qua boni principis in Republica eonstituendi modus ostenditur, w: Pisma polityczne z czasów pierwszego bezkrólewia, wyd. J. Czubek, Kraków 1906, s. 178–186.
Wolan A., Praefatio, w: A.F. Modrzewski, O poprawie Rzeczypospolitey, tł. C. Bazylik, Łosk 1577, k. iii–iiii.
Zrzodłopisma do dziejow unii Korony Polskiej i W.X. Litewskiego, cz. 2, oddz. I, wyd. T. Działyński, Poznań 1861
Zrzodłopisma do dziejow unii Korony Polskiej i W.X. Litewskiego, cz. 3: Diariusz lubelskiego sejmu unii. Rok 1569, wyd. W. Działyński, Poznań 1856
Абарона супраць тыранаў, або пра законную ўладу ўладароў над народам і народу над уладарамі аўтарства Стэфана Юнія Брута, Кельта, пер. А. Быкава, В. Жандарава, З. Хведарук, „ARCHE”, 2012, 1–2 (112–113), s. 267–329
Апокрисис. Сочинение Христофора Филалета в двух текстах польском и западнорусском 1597–1599 года, w: Русская историческая библиотека, t. 7: Памятники полемической литературы в Западной Руси, kn. 2, ред. П. Гильтебрант, Санкт-Петербург 1882, s. 1003–1802
Opracowania
Augustyniak U., Ideologia polityczna ewangelików litewskich w czasach dwu pierwszych Wazów, w: Lietuvos Didžiosios Kungaikštystės Istorijos kraštovaizdis. Skiriama profesorės J. Kiaupienės 65-mečiui, red. R. Šmigielskytė-Stukienė, Vilnius 2012, s. 345–368
Augustyniak U., Patronat intelektualny Radziwiłłów birżańskich w pierwszej połowie XVII wieku, w: Filozofowie Rzeczypospolitej w kulturach Polski, Białorusi i Litwy. Konteksty geograficzne i koncepcyjne, red. D. Viliūnas, S. Huber, Warszawa 2025, s. 3–26
Augustyniak U., Specyfika patronatu magnackiego w Wielkim Księstwie Litewskim w XVII wieku. Problemy badawcze, „Kwartalnik Historyczny”, 109, 2002, 1, s. 97–110
Chowaniec C., Poglądy polityczne rokoszan 1606–1607 wobec doktryn monarchomachów francuskich, „Reformacja w Polsce”, 3, 1924, 11–12, s. 256–266
Grześkowiak-Krwawicz A., Dyskurs polityczny Rzeczypospolitej Obojga narodów. Pojęcia i idee, Toruń 2018
Kiaupienė J., Between Rome and Byzantium. The Golden Age of the Grand Duchy of Lithuania’s Political Culture: Second Half of the Fifteenth Century to First Half of the Seventeenth Century, trans. J. Will, Boston 2019
Kriegseisen W., Reformacja a geneza demokracji szlacheckiej w Polsce, „Rocznik Teologiczny”, 60, 2018, 3, s. 189–219
Kriegseisen W., Stosunki wyznaniowe w relacjach państwo-kościół między reformacją a oświeceniem (Rzesza Niemiecka, Niderlandy Północne, Rzeczpospolita polsko-litewska), Warszawa 2010
Lewandowska-Malec I., Tradycje odpowiedzialności prawnej monarchy w Polsce, „Społeczeństwo i Państwo”, 10, 2010, 4, s. 13–22
Lis R., Myśl polityczna rokoszan na tle zachodnich tradycji rozważań nad zasadnością oporu obywatelskiego (wokół dziedzictwa politycznego Rzeczypospolitej z lat 1573–1606/1607), w: Rok 1573. Dokonania przodków sprzed 440 lat, red. J. Dzięgielewski, K. Koehler, D. Muszytowska, Warszawa 2014, s. 45–67
Litwin H., W poszukiwaniu rodowodu demokracji szlacheckiej. Polska myśl polityczna w piśmiennictwie XV i początków XVI w., w: Między monarchą a demokracją. Studia z dziejów Polski XV–XVIII wieku, red. A. Sucheni-Grabowska, M. Żaryn, Warszawa 1994, s. 13–53
Lukšaitė I., Reformacija Lietuvos Didžiojoje Kunigaikštystėje ir Mažojoje Lietuvoje XVI a. trečias dešimtmetis – XVII a. pirmas dešimtmetis, Vilnius 1999
Maciszewski J., Wojna domowa w Polsce (1606–1609). Studium z dziejów walki przeciw kontrreformacji, cz. 1: Od Stężycy do Janowca, Wrocław 1960
Opaliński E., Confederations and rokosz, w: Frühneuzeitliche Reiche in Europa. Das Heilige Römische Reich und Polen-Litauen im Vergleich / Empires in Early Modern Europe. The Holy Roman Empire and Poland-Lithuania in Comparison, red. T. Gromelski et al., Wiesbaden 2016, s. 105–118
Opaliński E., Kultura polityczna szlachty polskiej w latach 1587–1652. System parlamentarny a społeczeństwo obywatelskie, Warszawa 1995
Opaliński E., Rokosz Zebrzydowskiego – element antysystemu ustrojowego czy nieudana rewolucja? „Przegląd Sejmowy”, 2017, 4 (141), s. 53–59
Opaliński E., Zjazd rokoszowy w Jędrzejowie w roku 1607, w: Prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, E. Opaliński, R. Skowron, Kraków 2010, s. 221–236
Orzeł J., Historia – tradycja – mit w pamięci kulturowej szlachty Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, Warszawa 2016
Padalinski U., „Ja na to nie zezwalam, ani nie chcę nowego na bracią swą stanowić”. Przywódcy szlacheccy Wielkiego Księstwa Litewskiego na sejmie lubelskim 1569 roku, w: Unia lubelska 1569 roku i unie w Europie Środkowo-Wschodniej, red. J. Krochmal, Warszawa 2020, s. 105–121
Pawłowska-Kubik A., Rokosz sandomierski 1606–1609. Rzeczpospolita na politycznym rozdrożu, Toruń 2019
Pawłowska-Kubik A., Wolna elekcja i „wolna” detronizacja? Funkcjonowanie i postrzeganie artykułu de non praestanda oboedientia w czasie rokoszu sandomierskiego, w: Wokół wolnych elekcji w państwie polsko-litewskim XVI− XVIII wieku. O znaczeniu idei wyboru – między prawami a obowiązkami, red. M. Markiewicz, D. Rolnik, F. Wolański, Katowice 2016, s. 165−179
Plečkaitis R., Lietuvos filosofijos istorija, t. 1: Viduramžiai – Renesansas – Naujeji Amžiai, Vilnius 2004
Ptaszyński M., Zwischen Gemeinwohl und Staatsräson. Das Widerstandsrecht in den Ständedebatten der polnisch-litauischen Republik im 16. Jahrhundert, w: Frühneuzeitliche Reiche in Europa. Empires in Early Modern Europe, hrsg. von T. Gromelski, Ch. Preusse, A. Ross, D. Tricoire, Wiesbaden 2016, s. 67–87
Radaman A., Samorząd sejmikowy w powiatach województwa nowogródzkiego Wielkiego Księstwa Litewskiego w latach 1565–1632, w: Praktyka życia publicznego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVI–XVIII wieku, red. U. Augustyniak, A. B. Zakrzewski, Warszawa 2010, s. 55–103
Wisner H., Litwa wobec rokoszu (1606–1607), „Kwartalnik Historyczny”, 79, 1972, 2, s. 278–300
Zakrzewski A., Czy Litwa XVI–XVIII wieku znała demokrację szlachecką i oligarchie magnacką? w: Vetera novis augere. Studia i prace dedykowane prof. W. Uruszczakowi, t. 2, red. S. Grodziski et al., Kraków 2010, s. 1189–1201
Zakrzewski A., Gdy magnaci nie musieli wpływać na sejmik – szlacheckie postulaty na sejmikach Wielkiego Księstwa Litewskiego XVI–XVIII w., w: Wobec sejmików. Magnateria Rzeczypospolitej w XVI–XVIII wieku, red. M. Kupczewska, K. Łopatecki, Białystok 2024, s. 459–479
Zakrzewski A., Prawo oporu w Wielkim Księstwie Litewskim od wieku XIV do XVIII, w: Król a prawo stanów do oporu, red. M. Markiewicz, E. Opaliński, R. Skowron, Kraków 2010, s. 27–35
Żojdź K., Wszyscy ludzie króla. Zygmunt III Waza i jego stronnicy w Wielkim Księstwie Litewskim w pierwszych dekadach XVII wieku, Toruń 2019
Бортнік І., Фарміраванне ідэй народнага суверэнітэту ў грамадска-палітычнай думцы Вялікага Княства Літоўскага канца XVI – пачатку XVIІ стст., w: Вялікае княства Літоўскае: сучасныя беларускія даследаванні, рэд. А. Грушa, Вільня 2024, s. 126–140
Радаман A., Патранальна-кліентальныя адносіны ў Новагародскім павеце і іх уплыў на палітыку і дзейнасць органаў шляхецкага самакіравання ў другой палове XVI – пачатку XVII ст., w: Магнацкі двор і сацыяльнае ўзаемадзеянне (XV–XVIII стст.): зборнік навуковых прац, рэд. В. М. Папко, А. М. Янушкевіч, Мінск 2014, s. 252–294
Якубаў В., Права на супраціў тыраніі ў Вялікім Княстве Літоўскім на прыкладзе дзейнасці Льва Сапегі і Януша Радзівіла (канец XVI – пачатак XVII стст.), w: Homo Historicus 2023. Гадавік антрапалагічнай гісторыі, рэд. А. Смаленчук, Беласток 2023, s. 163–175
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 3
Liczba cytowań: 0
