Niepłodność i próby jej leczenia – kwestie zdrowotne, moralne i religijne (XVI i XVII w.)
DOI:
https://doi.org/10.12775/OiRwP.2024.03Słowa kluczowe
niepłodność, leczenie, zielniki renesansowe, medycyna ludowaAbstrakt
Przedmiotem artykułu jest zjawisko niepłodności rozpatrywane w aspekcie społeczno-kulturowym. Omówione zostaną przyczyny niepłodności według diagnostyki obowiązującej w XVI i XVII w., zgodne z teorią humoralną, według której dobierano też metody terapeutyczne. Zasadniczą treść tworzą sposoby leczenia, jakie proponowali ówcześni autorzy przekazów źródłowych. Podstawę źródłową stanowią źródła narracyjne, głównie zielniki renesansowe i poradniki gospodarskie.
Bibliografia
Starodruki i źródła drukowane
Agryppa von Nettesheim H. K., O ślachetności i zacności płci niewieściej, tł. i druk M. Wirzbięta, Kraków 1575; wyd. S. Tomkowicz, Kraków 1891 (Biblioteka Pisarzów Polskich, t. 14)
Akta Rzeczypospolitej Babińskiej według oryginalnego rękopisu, oprac. S. Windakiewicz, Kraków 1894 (Archiwum do Dziejów Literatury i Oświaty w Polsce, t. 8)
Biblia to jest Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, nowy przekład oprac. przez Komisję Przekładu Pisma Świętego, Warszawa 1989
Bielski M., Kronika polska Marcina Bielskiego, nowo przez Joachima Bielskiego syna iego wydana, Kraków 1597
Ciekanowski S. K., Abryz komety z astronomiczney i astrologiczney uwagi pod meridyanem krakowskim, Od dnia 29. Grudnia Roku 1680. aże do pierwszych dni Lutego Roku 1681. wyrachowany; y Horyzontowi Polskiemu do wolmnośći przez [Stanisława] Kaspra Ciekanowskiego, w Przesławney Akademiey Krakowsiey Nauk wyzwolonych, y Filozofiey Doktora, Mathematyki Proffesora, Seniora Bursse Smiesskowskiey, Roku Pańskiego 1681. Dnia 9. Marca, z obszernią Figurą podany, Kraków 1681
Falimirz S., O ziolach y o moczy gich. O Paleniu wodek z ziol. O Oleykoch przyprawianiu. O Rzeczach zamorzkich. O Zwierzetach, o Ptaczech, y o Ribach. O Kamieniu drogim. O Vrinie, O Pulsie, Y o inych znamionach. O Rodzeniu dziatek. O Naucze gwiazdeczney. O stawianiu baniek. Y o puszczaniu krwie. O Rządzeniu czasu powietrza morowego. O Lekarsztwach doswiadczonych na wiele niemoczy. O Naucze Barwierzkiey, Kraków: druk. F. Ungler, 1534
Gliczner E., Książki o wychowaniu dzieci bardzo dobre, pożyteczne i potrzebne, Kraków 1876
Haur J. K., Skład albo skarbiec znakomitych sekretów oekonomiej ziemiańskiej, Kraków 1693
Kalendarz wieczny, wyd. J. Łoś, Kraków 1911 (Biblioteka Pisarzów Polskich, t. 62)
Komeński J. A., Pampaedia, tł. K. Remerowa, wstęp i koment. B. Suchodolski, Wrocław 1973
Krescentyn P., Kxęgi o gospodarstwie, y o opatrzeniu rozmnożenia rozlicznych pożytków, każdemu stanowi potrzebne, tł. A. Glaber, Kraków: druk. Helena Unglerowa, 1549
Marcin z Urzędowa, Herbarz Polski to iest o przyrodzeniu ziół y drzew rozmaitych, y innych rzeczy do lekarzy należących. Księgi dwoje, Kraków 1595
Oczko W., Przymiot, Kraków 1581, wyd. też w: idem, Przymiot i Cieplice, wstęp E. Glinka, A. Kryński, Warszawa 1881
Pasek J. Ch., Pamiętniki, oprac. R. Pollak, Warszawa 1955
Petrycy S., De natura, symptomatis morbi Gallici eiusque curatione, Kraków 1591
Polska fraszka i satyra medyczna, zebr. i oprac. K. Borzęcki, Z. Woźniewski, Warszawa 1961
Rej M., Apocalypsis (1565), red. W. Kriegseisen, oprac. M. M. Kacprzak, S. Kawczyński, J. T. Maciuszko, I. Winiarska, Warszawa 2005
Siennik M., Herbarz to jest Ziół tutecznych, postronnych y zamorskich opisanie: co za moc maią, a iako ich vżywać tak ku przestrzeżeniu zdrowia ludzkiego, iako ku vzdrowieniu rozmaitych chorob: Teraz nowo, wedle Herbarzow dźisieyszego wieku, y innych zacnych Medykow poprawiony. Przydano Aleksego Pedemontana Księgi ośmiory, o tajemnych a skrytych Lekarstwiech, Kraków: druk. M. Szarffenberg, 1568
Staropolskie frywolności plebejskie, wstęp i wybór S. Grzeszczuk, Białystok 1989
Syreński S., Zielnik Herbarzem z ięzyka Łacinskiego zowią To iest Opisanie własne imion, kształtu, przyrodzenia, skutkow, y mocy Zioł wszelakich Drzew Krzewin y korzenia ich, Kwiatu, Owocow, Sokow Miasg, Zywic y korzenia do potraw zaprawowania Takze Trunkow, Syropow, Wodek Lekiwarzow, Konfektow [– –] pilnie zebrane a porządnie zapisane, Kraków: druk. B. Skalski, 1613
Opracowania
Bacler B., Drobnik J., Rośliny lecznicze w osiemnastowiecznym polskim poradniku medycznym „Compendium medicum auctum”, cz. 1, „Annales Academiae Medicae Silesiensis”, 63, 2009, 1, s. 51–65
Badinter E., Historia miłości macierzyńskiej, tł. K. Choiński, Warszawa 1998
Danysz A., Erazm Gliczner jako pedagog: studium nad pierwszą pedagogika polską, „Rocznik Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego”, 38, 1912, s. 1–100
Furtak T., Kilka zagadnień z demografii historycznej szlachty polskiej, „Roczniki Dziejów Społecznych i Gospodarczych”, 6, 1937, s. 31–58
Guzowski P., Badania demograficzne nad rodziną wiejską w okresie staropolskim, w: Struktury demograficzne rodziny na ziemiach polskich do połowy XX wieku. Przegląd badań i problemów, red. P. Guzowski, C. Kuklo, Białystok 2014 (Prace Centrum Badań Struktur Demograficznych i Gospodarczych Przednowoczesnej Europy Środkowo-Wschodniej, t. 1), s. 11–31
Guzowski P., Demografia rodziny szlacheckiej w świetle najnowszych badań genealogicznych, „Przeszłość Demograficzna Polski”, 30, 2011, s. 7–13
Iwiński H., Różański H., Pachura N., Wojciechowska A., Gębarowski T., Szumny A., In Vitro Evaluation of Antiprotozoal Properties, Cytotoxicity Effect and Anticancer Activity of New Essential-Oil Based Phytoncide Mixtures, „Molecules”, 28, 2023, 3, 1395, s. 1–20
Jagla J., „Człowiek-Mikrokosmos”. Matryca późnośredniowiecznych i wczesnorenesansowych wyobrażeń medycznych, w: Człowiek w średniowieczu. Między biologią a historią, red. A. Szymczakowa, Łódź 2009, s. 79–92
Kamper-Warejko J., Nazwy roślin „z naśienia śię rodzących na ogrodźiech ku żywotnośći ludzkiey” u Krescencjusza a wybrane XVI-wieczne zielniki, „Białostockie Archiwum Językowe”, 9, 2009, s. 115–126
Koperwas M., Głowacka M., Problem niepłodności wśród kobiet i mężczyzn – epidemiologia, czynniki ryzyka i świadomość społeczna, „Aspekty Zdrowia i Choroby”, 2, 2017, 3, s. 31–49
Kowalczyk M., Geneza i obchód Wielkanocy w Polsce. Zarys problematyki, „Studia Elbląskie”, 21, 2020, s. 273–293
Krzysztofik M., „O niepłodności w stanach małżeńskich” – czyli jak siedemnastowieczny kalendarzysta-lekarz omawia oraz cenzuruje tematy wstydliwe, „Napis”, 15, 2009, s. 33–45
Kuchowicz Z., Uwagi o konsumpcji produktów destylacji alkoholowej w Polsce w XVI w., „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”, 19, 1971, 4, s. 667–678
Kuchowicz Z., Z badań nad stanem biologicznym społeczeństwa polskiego od schyłku XVI do końca XVIII wieku, Łódź 1972
Kujawska M., Łuczaj Ł., Sosnowska J., Klepacki P., Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych. Słownik Adama Fischera, Wrocław 2016 (Prace i Materiały Etnograficzne, t. 38)
Kuligowski W., Emocje, kultury, teksty: perspektywy antropologiczne, „Kultura i Społeczeństwo”, 50, 2006, 1–2, s. 55–78
Lebrun F., Jak dawniej leczono: lekarze, święci i czarodzieje w XVII i XVIII wieku, tł. Z. Podgórska-Klawe, Warszawa 1997
Liedke M., Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim w XVI–XVIII wieku. Stan badań, w: Struktury demograficzne rodziny na ziemiach polskich do połowy XX wieku. Przegląd badań i problemów, red. P. Guzowski, C. Kuklo, Białystok 2014 (Prace Centrum Badań Struktur Demograficznych i Gospodarczych Przednowoczesnej Europy Środkowo-Wschodniej, t. 1), s. 33–50
Liedke M., Demografia rodziny magnackiej w Wielkim Księstwie Litewskim na tle elit zachodnioeuropejskich. Wybrane problemy, „Przeszłość Demograficzna Polski”, 37, 2015, 1, s. 37–70
Linde S. B. , Słownik języka polskiego, t. 1, Warszawa 1807
Łeńska-Bąk K., Sól ziemi, Wrocław 2002
Magiera A., Prokop A., Gieleta M., Olszewska M. A., Potencjał terapeutyczny owoców niepokalanka pospolitego (Vitex agnus-castus) w schorzeniach ginekologicznych – przegląd aktualnego stanu wiedzy, „Farmacja Polska”, 77, 2021, 8, s. 491–502
Maludzińska M., Choroby weneryczne na ziemiach polskich w XVI wieku w świetle „Przymiotu” Wojciecha Oczki, w: Wśród córek Eskulapa. Szkice z dziejów medycyny i higieny w Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku, red. A. Karpiński, Warszawa 2009, s. 51–102
Odrzywolska-Kidawa A., „Dziatki jaka rozkosz” – dzieci i dzieciństwo „człowieka poczciwego” w ujęciu Mikołaja Reja, w: Dziecko II, red. E. Lewik-Tsirigotis, G. Pietruszewska-Kobiela, Z. Włodarczyk, Wieluń 2012, s. 47–69
Odrzywolska-Kidawa A., „Łajno po polsku gówno”. Koproterapia w tradycji i kulturze XVI w., w: Leki i choroby odzwierzęce, t. 1, red. L. Wdowiak, B. Płonka-Syroka, A. Syroka, Wrocław 2016, s. 65–83
Odrzywolska-Kidawa A., Stadło małżeńskie Jana Mrowińskiego jako parenetyczny przykład związku małżeńskiego w XVI w., w: Klio viae et invia. Opuscula Marco Cetwiński dedicata, red. A. Odrzywolska-Kidawa, Warszawa 2010, s. 495–510
Odrzywolska-Kidawa A., „Zażyć małżeńskiej społeczności” – koncepcje na temat płodzenia dzieci (XVI–XVII w.), w: Miłość idealna. Miłość dziecka, red. B. Płonka-Syroka, A. Szlagowska, A. Syroka, K. Marchel, Wrocław 2013 (Antropologia Miłości, t. 5), s. 245–264
Rafacz J., Adopcja w Polsce XVI w., w: Księga pamiątkowa celem uczczenia 350-ej rocznicy założenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, Warszawa 1931, s. 261–278
Różański H., Bobak Ł., Trziszka T., Znaczenie nawłoci (Solidago) w fitoterapii, „Herbalism”, 2016, 1(2), s. 160–173
Sękara A., Kalisza A., Gruszecki R., Mehrafarin A., Krzysztof Kluk’s ‘Dykcyonarz roślinny’ as an Example of Phytotherapeutical Science Development in 18th Century Poland. A Contribution to European Heritage, „Journal of Herbal Medicine”, 9, 2017, s. 14–20
Słownik staropolski, t. 3, 5, 8, red. S. Urbańczyk, Kraków 1966
Stec W., Pozamedyczne zastosowanie roślin leczniczych jako semantyka podstawa ich nominacji językowej. Polsko-rosyjskie paralele na tle nomenklatury łacińskiej, „Przegląd Wschodnioeuropejski”, 5, 2014, 2, s. 209–224
Stuchlik-Surowiak B., Barokowe epitalamium śląskie. Kobieta, małżeństwo, rodzina, Katowice 2007
Stuchlik-Surowiak B., Obraz małżeństwa w „antyfeministycznych” utworach Bartosza Paprockiego na tle obyczajowych, religijnych oraz literackich zjawisk XVI i pierwszej połowy XVII wieku, Katowice 2016
Sujkowska E., Sowa-Kućma M., Szafran – dawny środek zaradczy na współczesne dolegliwości układu nerwowego, „Wszechświat”, 122, 2021, 4–6, s. 118–127
Szostak J., Farmakognozja, farmacja galenowa i aptekarstwo w renesansowych zielnikach polskich, Warszawa 2006
Szymczakowa A., Stan badań nad rodziną szlachecką późnego średniowiecza, w: Genealogia – stan badań nad społeczeństwem Polski średniowiecznej na tle porównawczym, red. J. Pakulski, J. Wroniszewski, Toruń 2003, s. 75–93
Vielrose E., Przyczynek do demografii szlachty polskiej, „Przegląd Statystyczny”, 1, 1938, 3/4, s. 328–342
Vigarello G., Historia zdrowia i choroby. Od średniowiecza do współczesności, tł. M. Szymańska, Warszawa 1997
Waniakowa J., Polskie gwarowe nazwy dziko rosnących roślin zielnych na tle słowiańskim. Zagadnienia ogólne, Kraków 2012
Wiślicz T., Upodobanie. Małżeństwo i związki nieformalne na wsi polskiej XVII–XVIII wieku. Wyobrażenia społeczne i jednostkowe doświadczenia, Wrocław 2012
Zuba K., Bogusław Radziwiłł (1620–1669) – portret psychologiczny w świetle listów i pamiętników, „Medycyna Nowożytna”, 5, 1998, 1, s. 113–136
Żołądź-Strzelczyk D., Dzieci nieślubne w dawnej Polsce, w: W dialogu z przeszłością. Księga poświęcona Profesorowi Janowi Hellwigowi, red. W. Jamrożek, D. Żołądź-Strzelczyk, Poznań 2002 (Psychologia i Pedagogika, t. 114), s. 129–146
Żołądź-Strzelczyk D., Osobisty i społeczny wymiar bezdzietności w dawnej Polsce, w: Gospodarka, społeczeństwo, kultura w dziejach nowożytnych. Studia ofiarowane Pani Profesor Marii Boguckiej, red. A. Karpiński, E. Opaliński, T. Wiślicz, Warszawa 2010, s. 103–112
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 124
Liczba cytowań: 0
