Dzieweczki i panny w pogrzebowych mowach szlacheckich i kazaniach (XVII wiek)
DOI:
https://doi.org/10.12775/OiRwP.2021.06Słowa kluczowe
oratorstwo staropolskie, kazania pogrzebowe, szlacheckie mowy pogrzebowe, pochwała pannyAbstrakt
Studium przedstawia analizę porównawczą enkomionów zawartych w oracjach szlacheckich i kazaniach wygłoszonych w XVII stuleciu na pogrzebach dziewczynek i panien. Zestawienie tekstów należących do dwu różnych gatunków stawia zagadnienie wzorów osobowych w nowym świetle, gdyż zależny od rodzaju mowy sposób amplifikacji retorycznej tych samych toposów pochwalnych okazuje się mieć zasadniczy wpływ na wzorzec, jaki wyłania się z mowy.
Bibliografia
Źródła archiwalne
Biblioteka Jagiellońska w Krakowie: rkps 6092
Biblioteka Muzeum Narodowego im. Czartoryskich w Krakowie: rkps 1679 IV
Biblioteka Muzeum Narodowego w Krakowie: rkps 187; 425 III
Biblioteka Narodowa w Warszawie: rkps 6640
Biblioteka Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Wrocławiu: rkps 4589 I
Lietuvos valstybės istorijos archyvas (Litewskie Państwowe Archiwum Historyczne w Wilnie): f. 1135, op. 2/40
Źródła drukowane
Aleksander à Jesu (Andrzej Kochanowski), Plastr miodu od śmierci pożarty, ale śmierci wydarty, to jest kazanie na pogrzebie Jej Mci Panny Barbary Lanckorońskiej, kasztelanki kamienieckiej, Jaśnie Wielmożnego Jego Mci P. Stanisława z Brzezia Lanckorońskiego, wojewody bracławskiego [– –], kochanej córki miane [– –] die 23. Novembris, anno 1649. Do druku podane za dozwoleniem Starszych, [Kraków 1649]
Czarnocki W., Malogranat abo Kazanie przy egzekwiach Jaśnie Oświeconej Jej Mci Paniej P. Anny z Sztemberku Księżny Ostrogskiej, hrabinej na Tarnowie, wojewodzinej wołyńskiej, miane w Jarosławiu, w kościele ś. Mikołaja panien zakonnych ś. Benedykta [– –] 9 stycznia roku Pańskiego 1636 [– –], Kraków [1636]
Elisz A., Góry ukoronowane Jej Mść Pannę Zofiją Engracyją Hulewiczównę, sędziankę łucką, na wesele niebieskie wynoszące, przy ziemskich z jej odeścia żalach pogrzebowym kazaniem ogłoszone w kościele łuckim Societatis Jesu nazajutrz po święcie nawiedzenia Najświętszej Panny, roku z Gór Niebieskich zniżonego Boga 1698 [– –], Lwów [1698]
Giza W., Kazanie żałobne na pogrzebie Jaśnie Wielmożnej Paniej Jej Mci Paniej Reginy Żółkiewskiej z Felsztyna, kanclerzynej i hetmanowej wielkiej koronnej, [– –] odprawione w Żółkwi dnia 17. grudnia roku P. 1624 [– –], Zamość 1625
Grzegorz z Nyssy, Wybór pism, tł. W. Kania, Warszawa 1974 (Pisma Starochrześcijańskich Pisarzy, t. 14)
Lisicki M., Łódź do szczęśliwego portu płynąca, przy pogrzebinach Jego Mości Pana, P. Jana Szołdrskiego, cześnika ziemskiego kaliskiego, także Ich Mościów Panien Barbary i Jadwigi, dwu cór Jego Mości, Szołdrskich, kazaniem żałobnym [– –] w kościele czempińskim dnia 11. grudnia, w roku Pańskim 1662. [– –] wyprawiona, Poznań [1633]
Menander Rhetor, ed., transl., comm. D. A. Russell, N. G. Wilson, Oxford 1981
Piegłowski R., Pokój i nieśmiertelność Jaśnie Oświeconego Włodzimierza Swatopełka, Książęcia Czetwertyńskiego, starosty siewińskiego, i rodzonych jego: Teresy i Krystyny, chorążanek wołyńskich, na jednym katafalku [– –] wystawionych [– –], Kraków 1675
Pigłowski W., Rzeka pokoju i strumień powódź sławy niosący, to jest: Kazanie na pogrzebie Wielmożnej Jej Mości Paniej Konstancyjej z Lubomirza Czarnkowskiej, międzyrzeckiej, pyzdrskiej, etc. starościnej, miane w kościele czarnkowskim przez Ks[iędza] Wojciecha Pigłowskiego, kanonika poznańskiego, wałeckiego proboszcza, I. Octobr. 1646, Poznań 1646
Piotrkowczyk A., Zawitanie trzech osób: Jaśnie Wielmożnej Jej Mości Paniej Elżbiety Szemetówny Pacowej, wojewodzinej trockiej [– –], Wielmożnej Jej Mości Paniej Anny Konstancyjej Zawiszanki, podkomorzynej W.KS.L. [– –], Wielmożnej Jej Mości Paniej Krystyny Pacówny, podkomorzanki W.Ks.L. do grobu chwalebne, [– –] z ambony wileńskiej roku P. 1652. dnia 15 Octobra kazaniem ogłoszone, [Wilno 1652]
Schoenflissius A., Córa Jairowa zmarła, od Chrystusa wzbudzona, na pogrzebie cnej i pobożnej Panny Anny Dębowskiej, szlachetnego Pana Marcina Dębowskiego, aptekarza i mieszczanina wileńskiego, najmilszej i jedynej córki wystawiona w Wilnie, na cmintarzu [sic] saskim roku Pańskiego, 1635. 4. maja. [– –], b.m. 1635
Sierakowski J., Prezenta wielocnót przezacnego domu Berżewiców i Jaśnie Urodzonej Panny Jej Mci Panny Marianny Berżewicewnej w Księstwie Pruskim na Lisnowie za żywota, nadzieja, że i pośmierci w Niebieskim Indygenacie pewnej dziedziczki, w kościele lisnowskim przy pogrzebowym akcie, na wtórych obsekwiach siódmego dnia października roku Pańskiego 1648 [– –], Toruń b.d.
Sobieski J., Mowy pogrzebowe, wyd. M. Barłowska, M. Ciszewska, Warszawa 2019
Spiżarnia aktów rozmaitych, które się przy zalotach, weselach, bankietach, pogrzebach i tym podobnych inszych zabawach świeckich odprawować zwykły [– –], Kraków 1638
Szymusiak J. M., SJ, Grzegorz Teolog. U źródeł chrześcijańskiej myśli w IV wieku, przedm. H. de Lubac SJ, Poznań 1965 (Starożytna Myśl Chrześcijańska, t. 1)
Turnowski J., Pogrzebne słowa wyrzeczone nad zacnym ciałem J. M. Panny Anny z Krotoszyna Krotoskiej, etc. [– –], roku Naświętsz. Pana N. (I) I) (VI dnia 4 maja, Gdańsk 1606
Węgierski T., Kazanie pogrzebne, sposób chrześcijańskiej żałoby i w niej przedniejsze z pism śś. pociechy wyrażające, nad zacnym ciałem sł. pamięci J.W.P. Jej Mści Panny Aleksandry hrabianki z Leszna Leszczyńskiej, wojewodzanki bełskiej, etc. etc., we Włodawie [– –] XVII dnia maja roku Pańskiego MDCXXIV odprawione [– –], Lubcz 1625
Wojsznarowicz K., Orator polityczny, weselnym i pogrzebowym służący aktom, tak stanowi duchownemu, jako rycerskiemu potrzebny [– –], na trzy części rozdzielony [– –], Kraków 1648
Zielejewicz E., Kazanie umarłych do żywych, które miały kości zmarłych w Chrystusie Jej Mości Paniej Anny Szczytówny Zabielskiej, Kasprowej Towiańskiej, sędzinej wiłkomirskiej, grodzkiej, i Jej Mości Panny Reiny Towiańskiej, sędzianki wiłkomirskiej oraz, w kościele wiłkomirskim die 24. [Octo]bris anno 1651 grzebionych [– –], Vilnae [1651]
Opracowania
Baczewski S., Mit początku i władza szlachty. Dyskurs genealogiczno-historyczny w XVII–wiecznych kazaniach pogrzebowych, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, 3, 2006, s. 37–55
Barłowska M., „Nasz Kochanowski”. Studia z recepcji poety w wieku XVII, Katowice 2014
Barłowska M., Swada i milczenie. Zbiory oratorskie XVII–XVIII wieku – prolegomena filologiczne, Katowice 2010
Bieńkowski T., Proemium (Antyczna teoria wstępu do mowy), „Meander”, 1965, 1, s. 12–34
Bogucka M., Białogłowa w dawnej Polsce. Kobieta w społeczeństwie polskim XVI–XVIII wieku na tle porównawczym, Warszawa 1998
Bourbouhakis E. C., Not Composed in a Chance Manner. The Epitaphios for Manuel I Komnenos by Eistathios of Thessalonike, Uppsala 2017 (Acta Universitatis Upsaliensis. Studia Byzantina Upsaliensia, t. 18)
Burrus V., Life after Death. The Martyrdom of Gorgonia and the Birth of Female Hagiography, w: Gregory of Nazianzus. Images and Reflections, ed. J. Børtnes, T. Hägg, Copenhagen 2006, s. 153–170
Charewiczowa Ł., Kobieta w dawnej Polsce: do okresu rozbiorów, Poznań 2002
Chrościcki J. A., Pompa funebris. Z dziejów kultury staropolskiej, Warszawa 1974
Ciszewska M., The Encomium of Polish Noblewomen in Jakub Sobieski’s Secular Funeral Speeches (the First Half of the 17th Century), „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska”, Sectio FF, 38, 2020, 2, s. 15–25
Ciszewska M., Modestia młodego mówcy (XVII–XVIII wiek), w: Sarmackie theatrum, VIII. W poszukiwaniu nowości, red. M. Barłowska, M. Walińska, Katowice 2020, s. 26–49
Ciszewska M., Tuliusz domowy. Świeckie oratorstwo szlacheckie kręgu rodzinnego (XVII–XVIII wiek), Warszawa 2016
Danowska E., Wojtowicz J., Kazania i mowy pogrzebowe w XVIII wieku na podstawie starodruków Biblioteki Naukowej PAU i PAN w Krakowie, w: Europejski wiek osiemnasty. Uniwersalizm myśli, różnorodność dróg. Studia i materiały, Warszawa–Kraków 2014, s. 523–532
Dworzaczkowa J., Krotoski (Krotowski) Jan h. Leszczyc, PSB, 15, 1970, s. 344–345
Genealogia [2]. Tablice, oprac. W. Dworzaczek, Warszawa 1959
Górecka K., Pobożne matrony i cnotliwe panny. Epitafia jako źródło wiedzy o kobiecie w epoce nowożytnej, Warszawa 2006
Gruszecki S., Miński Stanisław, PSB, 21, 1976, s. 320–322
Hägg T., Playing with Expectations. Gregory’s Funeral Orations on His Brother, Sister and Father, w: Gregory of Nazianzus. Images and Reflections, ed. J. Børtnes, T. Hägg, Copenhagen 2006, s. 133–151
Jarczykowa M., Sponsorowana pochwała. Funeralia Radziwiłłowskie z XVII wieku napisane na zamówienie, „Napis”, 25, 2019, s. 19–36
Kahl E., Wychowanie dziecka w rodzinie szlacheckiej w XVI i XVII wieku, „Wychowanie w Rodzinie”, 1, 2011, s. 19–38
Kicińska U., Pobożność szlachcianki w świetle polskich drukowanych mów pogrzebowych XVII wieku, „Folia Historica Cracoviensia”, 18, 2012, s. 213–237
Kicińska U., Wzorzec szlachcianki w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku, Warszawa 2013
Kuchta J., W godności i w cnoty dojrzałe – o wzorcu panny, żony i dobrego małżeństwa w literaturze okolicznościowej XVII–XVIII wieku, „Annales Universitatis Paedagogicae Cracoviensis”, Folia 95, Studia Historica, 10, 2011, s. 57–65
Maciszewski J., Kryski Feliks vel Szczęsny, PSB, 15, 1970, s. 482–485
Małunowiczówna L., Konsolacja w mowach pogrzebowych św. Grzegorza z Nyssy, „Roczniki Humanistyczne”, 23, 1975, 3, s. 73–103
McGuire M. R. P., The Early Christian Funeral Oration, w: Funeral Orations by Saint Gregory Nazianzen and Saint Ambrose, transl. L. P. McCauley SJ, J. J. Sullivan C.S.Sp., M. R. P. McGuire, R. J. Deferrari, Washington 2017 (repr. ed. 1968) (The Fathers of the Church, t. 22)
McManamon J. M., SJ, Funeral Oratory and the Cultural Ideals of Italian Humanism, Chapel Hill 1989
McManamon J. M., SJ, An Incipitarium of Funeral Orations and a Smattering of Other Panegyrical Literature from the Italian Renaissance (ca. 1350–1550), http://www.luc.edu/media/lucedu/history/pdfs/Incipit_Catalogue.pdf (9 III 2016)
Niesiecki K., Herbarz polski, t. 2, 4, 6, 7, 8, 9, wyd. J. N. Bobrowicz, Lipsk 1839–1845
Nowicka-Struska A., Obrazy kobiety i kobiece wzorce osobowe w siedemnastowiecznych kazaniach pogrzebowych autorstwa karmelitów bosych, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, 3, 2006, s. 57–68
Ochmann S., Pogrzeb magnata w XVII wieku w świetle rachunków, w: Z dziejów i tradycji Srebrnego Wieku. Studia i materiały, red. J. Pietrzak, Wrocław 1990 (Acta Universitatis Wratislaviensis. Historia, t. 75, nr 1108), s. 73–82
Pernot L., Epideictic Rhetoric. Questioning the Stakes of Ancient Praise, Austin 2015
Platt D., Kazania pogrzebowe z przełomu XVI i XVII wieku. Z dziejów prozy staropolskiej, Wrocław 1992
Rachuba A., Mikołaj Krzysztof, w: Dom Sapieżyński, t. 1, oprac. E. Sapieha, Warszawa 1995, s. 335–336
Sipayłło M., Leszczyński Rafał h. Wieniawa, PSB, 17, 1972, s. 135–139
Skwara M., „Miejsca wspólne” polskiej poezji i sztuki funeralnej XVI i początku XVII wieku, Szczecin 1994
Skwara M, O dowodzeniu retorycznym w polskich drukowanych oracjach pogrzebowych XVII wieku, Szczecin 1999
Skwara M., Polskie drukowane oracje pogrzebowe XVII wieku. Bibliografia, Gdańsk 2009
Starnawski J., Wstęp, w: M. Kromer, Mowa na pogrzebie Zygmunta I oraz O pochodzeniu i o dziejach Polaków księgi XXIX i XXX, oprac. J. Starnawski, Olsztyn 1982, s. I–XXXI
Starnawski J., Wstęp, w: S. Orzechowski, Wybór pism, oprac. J. Starnawski, Wrocław 1972, s. I–XVIII
Trębska M., Odważna Judyt i mężna w Bogu Amazonka, czyli o walce duchownej w staropolskich oracjach obłóczynowych, w: Wojny, bitwy i potyczki, red. M. Piskała, W. Pawlak, Warszawa 2011, s. 373–386
Trębska M., Orator w podwice – o staropolskich przemowach kobiet, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki”, 2012, 3–4, s. 145–153
Trębska M., Staropolskie szlacheckie oracje weselne. Genologia, obrzęd, źródła, Warszawa 2008
Wyrobisz A., Staropolskie wzorce rodziny i kobiety – żony i matki, „Przegląd Historyczny”, 83, 1992, 3, s. 405–421
Żołądź-Strzelczyk D., Dziecko w dawnej Polsce, Poznań 2002
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 634
Liczba cytowań: 0
