Spiski etnoperformans (cz. 2)

Janusz Barański

doi:10.12775/LL.3.2024.001

Autor(i)

Janusz Barański Uniwersytet Jagielloński w Krakowie https://orcid.org/0000-0002-6917-4557

DOI:

https://doi.org/10.12775/LL.3.2024.001

Ključne riječi

Polski Spisz, etnoperformans, rytuał, kultura regionalna, spuścizna kulturowa, dziedzictwo kulturowe

Sažetak

Przedmiotem artykułu są dwie imprezy regionalne, konkurs i przegląd spiskiego folkloru: Spiskie Zwyki i Spiska Watra. Organizowane są każdego roku – odpowiednio – zimą i latem na Zamku Dunajec w Niedzicy i w Gminnym Ośrodku Kultury w Łapszach Niżnych z siedzibą w Niedzicy. Dyskutowany region jest niewielkim fragmentem
krainy historycznej, której główna część znajduje się na terytorium Słowacji. Stanowił przez setki lat część Królestwa Węgier, stąd jego specyfika i odrębność kulturowa. W świetle przeprowadzonych badań etnograficznych analizowane imprezy należą do praktyk typu
etnoperformansu, który łączy aspekt artystyczny ze społecznym. Pierwszy jest wyrazem regionalnej estetyki i artyzmu (folklor słowno-muzyczny, taniec, strój regionalny), drugi – rytualnego charakteru imprez służących procesom tożsamościowym. W świetle poczynionych ustaleń omawiane przypadki etnoperformansu reprezentują spuściznę kulturową w trybie dziedzictwa. W tym rozumieniu są formą odmienną od dawniejszej tradycji i można je uznać za rodzaj metakulturowej praktyki oraz metakulturowego komentarza wobec kultury regionalnej.

References

Abercrombie, N., Longhurst, B. (1998). Audiences: A Sociological Theory of Performance and Imagination. Sage.

Appadurai, A. (2005). Nowoczesność bez granic. Kulturowe wymiary globalizacji (przeł. Z. Pucek). Universitas.

Arizpe, L. (2013). Singularity and Micro-Regional Strategies in Intangible Cultural Heritage. In L. Arizpe, C. Amescua (eds.), Anthropological Perspectives on Intangible Cultural Heritage (pp. 7–36). Springer.

Bagnall, G. (2003). Performance and Performativity at Heritage Sites. Museum and Society, 1(2), 87–103.

Barański, J. (2016). Objects de memoire. Rustykalna estetyka na Spiszu. W: M. Czapiga, K. Konarska (red.), O rzeczach zbędnych, zagubionych i zmarnowanych (s. 23–48). Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Barański, J. (2019). Spiski regionalizm. Uwagi o tradycji, dziedzictwie i metakulturowości. Rocznik Podhalański, 14, 240–271.

Barański, J. (2024). Spiski etnoperformans (cz. 1). Literatura Ludowa. Journal of Folklore and Popular Culture, 68(1–2), 21–44.

Burszta, W. J. (2009). Od mowy magicznej do szumu popkultury. Wydawnictwo Academica.

Cohen, A. P. (2003). Wspólnoty znaczeń (przeł. K. Warmińska). W: M. Kempny, E. Nowicka (red.), Badanie kultury. Elementy teorii antropologicznej (s. 192–215). Wydawnictwo Naukowe PWN.

Cooler, T. J. (1999). Folk Festival as Modern Ritual in the Polish Tatra Mountains. The World of Music, 41(3), 31–55.

Dąbrowska, E. (1989). Teatr, którego nie znamy. Rzecz o śląskich inscenizacjach obrzędowych. Wydawnictwo Instytutu Śląskiego.

Dąbrowska, E. (2014). Teatralizacja obrzędowości – współczesne formy tradycji. W: J. Hajduk-Nijakowska (red.), Praktykowanie tradycji w społeczeństwach posttradycyjnych (s. 47–58). Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.

Dubisz, S. (red.) (2008). Uniwersalny słownik języka polskiego. Wydawnictwo Naukowe PWN.

Durkheim, E. (2010). Elementarne formy życia religijnego. System totemiczny w Australii (przeł. A. Zadrożyńska). Wydawnictwo Naukowe PWN.

Dziadowiec-Greganić, J. (2020). Badanie dziedzictwa niematerialnego w działaniu. Perspektywa krytyczna, partycypacyjna i mediacyjno-facylitacyjna. Lud, 104, 41–73.

Eliade, M. (1970). Sacrum – mit – historia (przeł. A. Tatarkiewicz). Państwowy Instytut Wydawniczy.

Fischer-Lichte, E. (2008). Estetyka performatywności (przeł. M. Borowski, M. Sugiera). Księgarnia Akademicka.

Gablik, S. (1995). Conversations Before the End of Time. Dialogues an Art, Life & Spiritual Renewal. Thames and Hudson.

Geertz, C. (2005). Interpretacja kultur. Wybrane eseje (przeł. M. Piechaczek). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Growiec, K., Kapralski, S. (2014). Tożsamość. W: M. Saryusz-Wolska, R. Traba (red.), Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci. Scholar.

Harrison, R. (2010). Heritage as Social Action. In S. West (ed.), Understanding Heritage in Action (s. 240–276). Manchester University Press.

Hobsbawm, E., Ranger, T. (red.) (2008). Tradycja wynaleziona (przeł. M. Godyń, F. Godyń). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Hoelscher, S. D. (1998). Heritage on Stage. The Invention of Ethnic Place in America’s Little Switzerland. The University of Wisconsin Press.

Hoelscher, S. D. (2003). “Where the Old South Still Lives”. Displaying Heritage in Natchez, Missisipi. In C. Rey (ed.), Southern Heritage on Display: Public Ritual and Ethnic Diversity Within Southern Regionalism (pp. 218–250). The University of Alabama.

Jackson, M. (2005). Existential Anthropology. Events, Exigencies and Effects. Berghahn Books.

Kaniowska, K. (2014). Postpamięć. W: M. Saryusz-Wolska, R. Traba (red.), Modi memorandi. Leksykon kultury pamięci. Scholar.

Kowalski, K. (2013). O istocie dziedzictwa europejskiego – rozważania. Międzynarodowe Centrum Kultury.

Lévy-Bruhl, L. (1992). Czynności umysłowe w społeczeństwach pierwotnych (przeł. B. Szwarcman-Czarnota). Wydawnictwo Naukowe PWN.

Łukuś, E. (2009). Chodzenie z koniem – ostatki w Niedzicy. Prace Pienińskie, 19, 288–290.

MacAloon, J. J. (2009). Wstęp. Widowiska kulturowe, teoria kultury (przeł. K. Przyłuska-Urbanowicz). W: J. J. MacAloon (red.), Rytuał, dramat, święto, spektakl. Wstęp do teorii widowiska kulturowego (s. 11–39). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Masłowiec, J. (2012). Obrzędy doroczne. W: U. Janicka-Krzywda (red.), Kultura ludowa Górali Spiskich (s. 245–268). Oficyna Wydawnicza „Wierchy”.

Myerhoff, B. (1982). Life History Among the Elderly: Performance, Visibility, and Remembering. In J. Ruby (ed.), A Crack in the Mirror: Reflexive Perspectives in Anthropology (pp. 99–117). University of Pennsylvania Press.

Schechner, R. (2002). Ritual and Performance. In T. Ingold (ed.), Companion Encyclopedia of Anthropology (s. 613–647). Routledge.

Schieffelin, E. L. (1998). Problematizing Performance. In F. Hughes-Freeland (ed.), Ritual, Performance, Media (pp. 194–207). Routledge.

Skórzyńska, I. (2010). Widowiska przeszłości. Alternatywne polityki pamięci 1989–2009. Instytut Historii UAM.

Smith, L. (2006). Uses of Heritage. Routledge.

Steiner, M. (2003). Geneza teatru w świetle antropologii kulturowej. Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.

Szacki, J. (1984). Słowo wstępne. W: J. Kurczewska, J. Szacki (red.), Tradycja i nowoczesność (s. 5–13). Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik”.

Szyfer, A. (2014). Sacrum czy profanum. Elementy obrzędowości dzisiaj. W: J. Hajduk-Nijakowska (red.), Praktykowanie tradycji w społeczeństwach posttradycyjnych (s. 241–248). Polskie Towarzystwo Ludoznawcze.

Tambiah, S. J. (1973). Form and Meaning of Magical Acts. A Point of View. In R. Horton, R. Finnegan (eds.), Modes of Thought. Essays on Thinking in Western and non-Western Societies. Faber & Faber.

Tomicki, R. (1981). Kultura – dziedzictwo – tradycja. W: M. Biernacka, M. Frankowska, W. Paprocka (red.), Etnografia Polski. Przemiany kultury ludowej (s. 353–370). Ossolineum.

Turner, V. (1990). Are there Universals of Performance in Myth, Ritual, and Drama?. In R. Schechner, W. Appel (eds.), By Means of Performance: Intercultural Studies of Theatre and Ritual. Cambridge University Press.

Turner, V. (2005a). Od rytuału do teatru. Powaga zabawy (przeł. M. i J. Dziekanowie). Oficyna Wydawnicza Volumen.

Turner, V. (2005b). Gry społeczne, pola i metafory. Symboliczne działanie w społeczeństwie (przeł. W. Usakiewicz). Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Turner, V. (2005c). Teatr w codzienności, codzienność w teatrze (przeł. P. Skurowski). W: L. Kolankiewicz (red.), Antropologia widowisk. Zagadnienia i wybór tekstów (s. 450–462). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Turner, V. (2009). Liminalność i gatunki performatywne (przeł. K. Przyłuska-Urbanowicz). W: J. J. MacAloon (red.), Rytuał, dramat, święto, spektakl. Wstęp do teorii widowiska kulturowego (s. 39–74). Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.