Czy Łemkowie mają ojczyznę poza Łemkowyną? Literackie alternatywne modele ojczyzny w literaturze łemkowskiej

Abstrakt

Po akcji „Wisła”, podczas której Łemkowie zostali wysiedleni ze swojej ojczyzny ulokowanej w południowo-wschodniej Polsce (Łemkowyna) na północne i zachodnie terytoria Polski („odzyskane” od Niemiec po II wojnie światowej), pisarze łemkowscy stworzyli spójny i konsekwentny model łemkowskiej tożsamości. W tym modelu najważniejsze są język łemkowski, poczucie odpowiedzialności za przetrwanie łemkowskiego narodu i miłość do utraconej ojczyzny. Po 70 latach od wysiedleń, Łemkowyna nadal uważana jest za ojczyznę utraconą (raj utracony) i nawet ci Łemkowie, którzy nie mają już żadnego związku z tym terytorium, są zaprogramowani na odczuwanie straty. Tworzy to stan, gdy Łemkowie, którzy żyją na „nowych” ziemiach (w języku łemkowskim nadal określanych jako Чужына – obczyzna) całe swoje życie, nadal nie uważają ich za dom.

Analizując łemkowskie teksty literackie wydane po akcji „Wisła”, staram się prześledzić, czy możliwe jest myślenie o Чужыні jako o ojczyźnie i czy język łemkowski daje możliwość, by dać wyraz temu przywiązaniu i stworzyć nowy sposób kreowania tożsamości łemkowskiej poza Łemkowyną. W artykule przedstawiam dwa przykłady odmiennego do przyjętego podejścia do ojczyzny Łemków wzięte z powieści Mirosława Nahacza Niezwykłe przygody Roberta Robura oraz opowiadania Anny Maślanej i Natalii Jaguś Gen Omen, a także konfrontuję je z głównym modelem zrekonstruowanym na podstawie twórczości literackiej Petra Murianki. We wnioskach wskazuję, że przytoczone przykłady są zbyt słabe, by złamać hegemonię wzorca, jednak dają nadzieję, że literatura łemkowska znajdzie sposób na przewartościowanie kategorii Ojczyzny i zaktualizowanie jej do współczesnych form łemkowskiej tożsamości.