Ars sarmatica, czyli Sarmacja a sztuka. Zarys problemu
DOI:
https://doi.org/10.12775/LC.2023.003Słowa kluczowe
Sarmatyzm, polska sztuka nowożytna, sztuka sarmacka, wolna elekcja, nekropolia rodowaAbstrakt
Autor artykułu rozważa perspektywy badania nowożytnej sztuki polskiej pod kątem jej stosunku do zjawiska zwanego „sarmatyzmem”. Wskazuje na brak jasnej definicji tego pojęcia i jego nikłą użyteczność badawczą, podobnie jak sformułowania „sztuka sarmacka”, dla której wyodrębnienia brak właściwych kryteriów. Istnieją jednak w obszarze polskiej sztuki nowożytnej dzieła i zjawiska artystyczne szczególnie związane z kulturową odrębnością dawnej Rzeczypospolitej. W przekonaniu autora to właśnie jest właściwa ars sarmatica – „sztuka sarmacka”. Następuje krótkie wskazanie kilku przykładowych dzieł sztuki, które do tego zbioru można zakwalifikować. Są to m.in: nekropolia rodu Czarnkowskich w czarnkowskiej farze, program ikonograficzny dziedzińca zamku Krzyżtopór w Ujeździe, malowidło tzw. „Hołdu carów moskiewskich” z połowy XVII wieku (pochodzące z nieznanej magnackiej rezydencji na południowo-wschodnich kresach Rzeczypospolitej), powstały w tym samym czasie polski wariant ikonografcznego typu rex armatus, wyobrażenie elekcji króla Stanisława Augusta pędzla Bernarda Bellotta (z Zamku Królewskiego w Warszawie), na koniec rysunki Jana Piotra Norblina ukazujące polskie sejmiki.
Bibliografia
Bania, Zbigniew et al. 2013. Sztuka polska. Wczesny i dojrzały barok (XVII wiek). Warszawa: Wydawnictwo Arkady.
Bernatowicz, Tadeusz 2000. „Śmierć rycerza kresowego i jego »sepulcrum«”. Studia Muzealne 19: 59–71.
Blaschke, Kinga 2011. Mit „renesansu lubelskiego” w polskiej historii sztuki w latach 50. XX wieku. W: Andrzej Betlej [&] Katarzyna Brzezina-Scheuerer [&] Piotr Oszczanowski (red.). Między Wrocławiem a Lwowem. Sztuka na Śląsku, w Małopolsce i na Rusi Koronnej w czasach nowożytnych. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Bohuszewicz, Paweł 2015. „Kategoria sarmatyzmu w dyskursie »Gazety Wyborczej«”. Teksty Drugie 1: 63–83.
Bömelburg, Hans-Jürgen 2011. Polska myśl historyczna a humanistyczna historia narodowa (1500–1700). Tłum. Zdzisław Owczarek. Kraków: Universitas.
Borowski, Andrzej 2001. Słownik sarmatyzmu: idee, pojęcia, symbole. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Brückner, Aleksander (red.) 1937–1939. Encyklopedia staropolska. Warszawa: Nakładem Księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego.
Chrościcki, Juliusz A. 1983. Sztuka i polityka. Funkcje propagandowe sztuki w epoce Wazów 1587–1668. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Chrzanowski, Ignacy 1947. Historia literatury niepodległej Polski (965–-1795). Londyn: Interim Treasury Committee for Polish Questions
Chrzanowski, Tadeusz 1988. Wędrówki po Sarmacji Europejskiej. Eseje o sztuce i kulturze staropolskiej. Kraków: Wydawnictwo Znak.
Czarniecka, Anna 2020. „Informacja i propaganda podczas kampanii elekcyjnej 1673/1674”. W: Agnieszka Bartoszewicz i in. (red.). Z historii kultury staropolskiej. Studia ofiarowane Urszuli Augustyniak. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.
Czyżewski, Krzysztof [&] Marek Walczak 2008. Uwagi o zastosowaniu srebra w sztuce Rzeczypospolitej. W: Andrzej Betlej [&] Józef Skrabski. Fides – Ars – Scientia. Studia dedykowane pamięci Księdza Kanonika Augustyna Mednisa. Tarnów: Muzeum Okręgowe.
DaCosta Kaufmann, Thomas 2004. Toward a Geography of Art. Chicago, London: The University of Chicago Press.
Deszczyńska, Martyna 2011. Polskie kontroświecenie, Warszawa: BEL Studio.
Dobrowolski, Tadeusz 1948. Polskie malarstwo portretowe. Ze studiów nad sztuką epoki sarmatyzmu. Kraków: Polska Akademia Umiejętności.
Dygdała, Jerzy 2014. „Wizerunek barokowego sarmaty i oświeceniowego Europejczyka, czyli August III Wettyn i Stanisław August Poniatowski”. Wieki Stare i Nowe 6 (11): 38–57.
Dobrowolski, Tadeusz 1962. „Cztery style portretu »sarmackiego«”. Zeszyty Naukowe UJ. Prace z Historii Sztuki 1: 83–103.
Elżanowska, Małgorzata (red). 1994. „Sarmatyzm a barok – porządkowanie pojęć. Dyskusja”. Ogród 4: 48–107.
Eustachiewicz, Maria 1981. „Dwór helikoński Wespazjana Kochowskiego”. Pamiętnik Literacki 72/2: 3–22.
Fijałkowski, Wojciech 1983. Rezydencja króla zwycięzcy. Warszawa: Krajowa Agencja Wydawnicza.
Gloger, Zygmunt 1900–1903. Encyklopedia staropolska ilustrowana. T. I–IV. Warszawa: Druk P. Laskauera i W. Babickiego.
Gombin, Krzysztof 2013. Trybunał Koronny. Ceremoniał i sztuka. Lublin: Wydawnictwo KUL.
Górska, Magdalena 2005. Polonia – Respublica – Patria : personifikacja Polski w sztuce XVI–XVIII wieku. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kałamajska-Saeed, Maria 2006 Genealogia przez obrazy. Barokowa ikonografia rodu Sapiehów na tle staropolskich galerii portretowych. Warszawa: Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk.
Karpowicz, Mariusz 1970 [wyd. II: 1986]. Sztuka oświeconego sarmatyzmu. Antykizacja i klasycyzacja w środowisku warszawskim czasów Jana III. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Karpowicz, Mariusz 1994. Sztuki polskiej drogi dziwne. Bydgoszcz: Excalibur.
Kochowski, Wespazjan 1991. Utwory poetyckie. Wybór. Oprac. Maria Eustachiewicz. BN I 92. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich – Wydawnictwo.
Kostkiewiczowa, Teresa (red.) 2002. Słownik literatury polskiego Oświecenia. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo.
Kowalski, Jacek 2006. Niezbędnik Sarmaty poprzedzony Obroną i Uświetnieniem Sarmacji Obojej. Poznań: Wydawnictwo Fundacji Świętego Benedykta.
Kowalski, Jacek 2016. Sarmacja. Obalanie mitów. Podręcznik bojowy. Warszawa: Zona Zero.
Kowalski, Jacek 2017. „Sejmiki polskie według Jana Piotra Norblina”. Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej 34: 83–148.
Kowalski, Jacek 2019a. „Chorągwie, tron i suffragia. Elekcja Stanisława Augusta Poniatowskiego Bernarda Bel-
lotta między polityczną fikcją a historyczną rzeczywistością”. Studia Muzealne 24: 22–57.
Kowalski, Jacek 2019b. „Czarnkowska fara jako nekropolia założyciela miasta czyli płyta nagrobna protoplastów rodu Czarnkowskich”. W: Rafał Eysymontt [&] Dariusz Galewski (red.). Fara od średniowiecza do współczesności. Społeczność – Duchowość – Architektura – Wystrój. Wrocław:
Stowarzyszenie Historyków Sztuki Oddział Wrocławski, Instytut Historii Sztuki Uniwersytetu Wrocławskiego, Wydział Nauk Historycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocławskiego.
Kowalski, Jacek 2020. „Naukowy mit mitu podboju: „naród szlachecki” a naród polski”. W: In principio. Mit początku w kulturze średniowiecznej Europy. Tom dedykowany pamięci prof. Jacka Wiesiołowskiego. Materiały XXXVII Seminarium Mediewistycznego im. Alicji Karłowskiej-Kamzowej pod
redakcją Jacka Kowalskiego i Witolda Miedziaka, Poznań: Wydawnictwo Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Wydawnictwo Miejskie Posnania.
Kowalski, Jacek 2021. „Korona i kolczuga. O ikonograficznej innowacji czasów Jana Kazimierza”. W: Alina Barczyk [&] Piotr Gryglewski (red.). Miraże natury i architektury. Prace naukowe dedykowane profesorowi Tadeuszowi Bernatowiczowi. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego.
Kowalski, Jacek 2022a. „Effigies magnorum virorum in Republica. O ikonografii obrazu Hołd carów Szujskich z zamku w Podhorcach”. Techne. Seria Nowa 16: 9–23.
Kowalski, Jacek 2022b. „Matka Boska zamiast króla. Jeszcze o niezwykłej chorągwi konfederatów barskich”. W: W Wielkopolsce i nie tylko. Materiały z konferencji „Za wiarę i wolność” w 250. rocznicę konfederacji barskiej. Biblioteka Literacka „Poznańskich Studiów Polonistycznych” 91. Poznań: Wydawnictwo UAM.
Kraj skrzydlatych jeźdźców. Sztuka w Polsce 1572–1764 [katalog wystawy] 2000. Art Services International. Alexandria, Virginia.
Kruk-Siwiec, Justyna 2022. „Czy chłopi zostali skolonizowani przez Sarmatów? O genezie i uporczywym trwaniu pewnego mitu historiograficznego”. Wielogłos. Pismo Wydziału Polonistyki UJ 3 (51): 1–28.
Kurzej, Michał 2018. Sebastian Piskorski jako konceptor i prowizor. Kraków: iMEDIUS agencja reklamowa sp. z o.o.
Lam, Stanisław (red.) 1937. Polska, jej dzieje i kultura od czasów najdawniejszych do chwili obecnej. Tom drugi od roku 1572–1795. Warszawa: Nakładem Księgarni Trzaski, Everta i Michalskiego.
Lileyko, Jerzy 2003. Sejm polski. Tradycja – ikonografia – sztuka. Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe.
Maciejewski, Janusz 1974. „Sarmatyzm jako formacja kulturowa (geneza i główne cechy wyodrębniające)”. Teksty. Teoria literatury, krytyka, interpretacja 4 (16): 13–42.
Mańkowski, Tadeusz 1946. Genealogia sarmatyzmu. Warszawa: Towarzystwo Wydawnicze „Łuk”.
Maro, Publius Vergilius 1939. Aeneis. Wyd. Walther Janell. Lipsk: Teubner.
Michalczyk, Zbigniew 2011. Michał Stachowicz (1768–1825). Krakowski malarz między barokiem a romantyzmem. T. I–II. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, Liber Pro Arte.
Mossakowski, Stanisław 2002. Orbis Polonus. Krzyżtopór a Caprarola. W: Stanisław Mossakowski. Orbis Polonus. Studia z historii sztuki XVII–XVIII wieku. Warszawa: Wydawnictwo DiG.
Nawrocki, Rafał Stanisław 2021. Eques polonus. Rycerski pomnik nagrobny w sztuce polskiej XVI wieku jako wyraz stanowego prestiżu szlachty. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL.
Obremski, Krzysztof 1995. Psalmodia polska. Trzy studia nad poematem. Toruń: Uniwersytet Mikołaja Kopernika.
Obremski, Krzysztof 2021. „Humanizm chrześcijański. Humanizm jezuicki. „Humanizm w sztuce”. Humanizm socjalistyczny. Pustosłowie”. W: Krzysztof Obremski. Teksty niepoprawne. Literatura – polityka -religia. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika.
Orzeł, Joanna 2016. Historia – tradycja – mit w pamięci kulturowej szlachty Rzeczypospolitej XVI–XVIII wieku. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Oleńska, Anna 2011. Jan Klemens Branicki: „Sarmata nowoczesny”. Kreowanie wizerunku poprzez sztukę. Warszawa: Instytut Sztuki PAN, Liber Pro Arte.
Ostrowski, Jan K. 1990. „Myśli o portrecie staropolskim. Na kanwie wyników II Seminarium Niedzickiego”. W: Anna Marczak-Krupa (red.). Portret, funkcja, forma, symbol. Materiały Sesji Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Toruń, grudzień 1986. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Ostrowski, Jan K. 2019. Portret w dawnej Polsce. Warszawa: Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie.
Ostrowski, Jan K. [&] Jerzy T. Petrus 2001. Podhorce. dzieje wnętrz pałacowych i galerii obrazów. Kraków: Zamek Królewski na Wawelu.
„Pałac biskupów krakowskich” 1822. Pszczółka Krakowska 10 (9): 152–175.
Parkitny, Maciej 2018. „Oświecenie sarmackie i początki polskiej nowoczesności”. W: Maciej Parkitny. Nowoczesność oświecenia. Studia o literaturze i kulturze polskiej drugiej połowy XVIII wieku. Poznań: Wydawnictwo Naukowe UAM.
Paszyński, Wojciech 2016. Sarmaci i uczeni. Spór o pochodzenie Polaków w historiografii doby staropolskiej. Kraków: Księgarnia Akademicka.
Pelc, Janusz 2004. Barok. Epoka przeciwieństw. Kraków: Wydawnictwo Literackie.
Petrus, Jerzy T. 1994. Kościoły i klasztory Żółkwi. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury.
Pfeiffer, Bogusław 2002. Caelum et regnum. Studia nad symboliką państwa i władcy w polskiej literaturze i sztuce XVI i XVII stulecia. Zielona Góra: Wydawnictwo Uniwersytetu Zielonogórskiego.
Piwocki, Ksawery 1953. „Zagadnienie realizmu i rodzimości w sztuce polskiego odrodzenia”. Materiały do Studiów i Dyskusji 4/ 2 (14): 221–228.
Poniński, Ireneusz 2017. „Prawda i fantazja. Portrety króla Jana Kazimierza w strojach polskich”. Kronika Zamkowa – Roczniki 4(70): 127–149.
Porębski, Mieczysław 1961. Malowane dzieje. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Sikora, Radosław [&] Radosław Szleszyński 2014. Husaria Rzeczypospolitej. Warszawa: Erica.
Sikora, Radosław 2020. Wypisy źródłowe do dziejów husarii. Częstochowa: Wydawnictwo 3DOM.
Smoliński, Mariusz 2009. „Przestrzeń sakralna – przestrzeń polityczna. Kościoły Warszawy podczas
sejmów i sejmików dawnej Rzeczypospolitej”. W: Tadeusz Bernatowicz (red.). Polska i Europa w dobie nowożytnej. Prace naukowe dedykowane Profesorowi Juliuszowi A. Chrościckiemu. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum.
Sowa, Jan 2011. Fantomowe ciało króla. Peryferyjne zmagania z nowoczesną formą. Kraków: Universitas.
Staszewski, Jacek 1996. „Wiek XVIII w Polsce – próba nowej syntezy”. W: Krystyna Stasiewicz [&] Stanisław Achremczyk (red.). Między barokiem a oświeceniem. Nowe spojrzenie na czasy saskie. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
Staszewski, Jacek 1997. „O apogeach kultury sarmackiej i periodyzacji XVIII stulecia”. W: Krystyna Stasiewicz [&] Stanisław Achremczyk (red.). Między barokiem a oświeceniem. Apogeum sarmatyzmu. Kultura polska drugiej połowy XVII wieku. Olsztyn: Ośrodek Badań Naukowych im. Wojciecha Kętrzyńskiego.
Tomkowicz, Stanisław 1896. „Krzyżtopor. Twierdza magnacka XVII wieku i architekt jej Wawrzyniec Senes”. W: Sprawozdania Komisyi do Badania Historyi Sztuki w Polsce 5. Kraków: Akademia Umiejętności w Krakowie.
Twardowski, Samuel 2012. Władysław IV, król polski i szwedzki. Wyd. Roman Krzywy. Warszawa: Instytut Badań Literackich.
Twardowski, Samuel ze Skrzypny 1681. Wojna domowa z Kozaki i Tatary […]. Kalisz: Typis Collegij Callisiensis Soc. Iesu.
Ulewicz, Tadeusz 2006. Sarmacja. Studium z problematyki słowiańskiej XV i XVI wieku. Zagadnienie sarmatyzmu w kulturze i literaturze polskiej. Kraków: Collegium Columbinum.
Waśko, Andrzej 2001. Romantyczny sarmatyzm: tradycja szlachecka w literaturze polskiej lat 1831–1863. Kraków: Arcana.
Wergiliusz 1590. Vergilii Aeneida, to iest O Aeneaszu troianskim ksiąg dwanascie przekładania Andr[zeja] Kochanowskiego. Kraków: w Drukarni Łazarzowej.
Vergilius Maro, Publius 1939. Aeneis. Lipsk: Walther Janell.
Zlat, Mieczysław 2021. Renesans i manieryzm. Warszawa: Arkady.
Zwierzykowski, Michał [&] Ewa Tacka 2016. „Miejsca obrad sejmików województw Wielkopolski właściwej od XVI do XVIII wieku”. Res Historica 42: 75–100.
Żmudziński, Jerzy 2020. Malarz królów. Fakty i mity. W: Dolabella. Wenecki malarz Wazów [katalog wystawy]. Warszawa: Zamek Królewski w Warszawie – Muzeum.
Pobrania
Opublikowane
Jak cytować
Numer
Dział
Licencja
Prawa autorskie (c) 2023 Jacek Kowalski
Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe.
Statystyki
Liczba wyświetleń i pobrań: 697
Liczba cytowań: 0
